Zacytowany fragment wystąpienia dyrektora Muzeum Auschwitz dr. Piotra M. A. Cywińskiego podczas 80. rocznicy wyzwolenia niemieckiego obozu Auschwitz-Birkenau dobrze oddaje zamysł wprowadzonej w Policji koncepcji edukacji antydyskryminacyjnej, która po pilotażowych szkoleniach przybrała nazwę Horyzontalnej Edukacji Retrospektywnej, a którą realizują policyjni pełnomocnicy oraz członkowie zespołów ds. ochrony praw człowieka. Ma ona skłaniać do zawodowej refleksji, m.in. przez wizyty i edukację w byłych nazistowskich obozach koncentracyjnych i zagłady oraz wskazywać na mechanizmy skłaniające ludzi do nadużywania swoich uprawnień wobec drugiego człowieka oraz niegodnego traktowania.
„Zrozumieć zło”
Pomysł kilkudniowych warsztatów edukacyjnych dla przełożonych w Policji zrodził się w roku 2014. Jego celem było zwiększenie determinacji Policji w zakresie zapobiegania tzw. przestępstwom z nienawiści i ich zwalczania oraz zapobiegania przekraczania uprawnień funkcjonariuszy. Szkolenia stanowiły odpowiedź na eskalację czynów przestępczych motywowanych nienawiścią w przestrzeni publicznej oraz zdarzające się akty przemocy policyjnej. Ważnym punktem w tym innowacyjnym programie była rola Policji w zwalczaniu przestępstw z nienawiści. Sesje warsztatowe odbywały się w Centrum Żydowskim i Muzeum Żydowskim w Oświęcimiu, synagodze Chewra Lomdej Misznajot, jedynej zachowanej synagodze przedwojennego Oświęcimia, oraz na terenie byłego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz-Birkenau. Pogłębiona analiza historii ludobójstwa pozwala lepiej zrozumieć współczesne znaczenie Policji dla zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim obywatelom w tym osobom należącym do mniejszości etnicznych, wyznaniowych i społecznych.
Projekt szkoleniowy jest realizowany przez Centrum Żydowskie w Oświęcimiu i Komendę Główną Policji dzięki wsparciu programu „Obywatele dla demokracji”, finansowanego z Funduszy EOG oraz Konsulatu Generalnego USA w Krakowie, a także we współpracy z Centrum Badań nad Uprzedzeniami UW oraz Międzynarodowym Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau. Przez dziesięć lat z programu skorzystało ponad 450 oficerów policji z Polski, Niemiec oraz Islandii.
Miejsca pamięci i przestrogi
W ramach edukacji retrospektywnej pełnomocnicy organizują dla policjantów warsztaty, seminaria, spotkania w miejscach opowiadających o zbrodniach i tragicznych losach zamordowanych z powodów narodowościowych, rasowych, etnicznych czy religijnych. Te ważne miejsca pamięci, w których odbywają się warsztaty antydyskryminacyjne, to: Muzeum Katyńskie w Warszawie, Muzeum Stutthof w Sztutowie, Muzeum Auschwitz-Birkenau, Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej, Państwowym Muzeum na Majdanku, Muzeum Martyrologii Wielkopolan Fort VII w Poznaniu czy też Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL w Warszawie. Ważnym uzupełnieniem tej edukacji są nowoczesne miejsca z przesłaniem o historii i pamięci, takie jak Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holocauście.
Warsztaty zorganizowane w miejscach, gdzie dokonywano masowych zbrodni na rozkaz, są szczególnie ważne w kontekście omawiania uniwersalnych mechanizmów psychologicznych kierujących ludzkimi zachowaniami w sytuacji podległości służbowej, złożonych czynników stresogennych i konieczności podejmowania szybkich decyzji.
W ramach tego rozwijającego się projektu ważna jest również współpraca z różnymi instytucjami i organizacjami zajmującymi się prawami człowieka, tj. Helsińską Fundacją Praw Człowieka, Międzynarodową Organizacją ds. Migracji (IOM), Żydowskim Stowarzyszeniem Czulent, gminami żydowskimi w Polsce. Dzielą się one swoją wiedzą w zakresie metod identyfikacji i pracy z osobami z tzw. grup wrażliwych doświadczających przemocy uwarunkowanej płcią, tortur, handlu ludźmi oraz niepełnosprawnościami i zaburzeniami psychicznymi.
W czerwcu każdego roku, gdy jest obchodzony Międzynarodowy Dzień Przeciwdziałania Mowie Nienawiści (18.06.), ustanowiony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, w wielu jednostkach odbywają się spotkania, które służą poszerzeniu wiedzy funkcjonariuszy i pracowników Policji oraz instytucji i organizacji współpracujących na co dzień z Policją na temat przestępstw popełnianych z nienawiści, oraz pielęgnowanie pamięci o ofiarach zbrodni nazistowskich na terenach miasta i gminy. Celem tych spotkań jest przeciwdziałanie uprzedzeniom, dyskryminacji i nierównemu traktowaniu, na podstawie odniesień historycznych, które pokazują, w jaki sposób przeciętny człowiek w określonych warunkach staje się skłonny do stosowania przemocy, tortur, a także ludobójstwa.
Refleksja, która zostaje
– To nie są łatwe wizyty, bo w takich miejscach na prawa człowieka patrzy się zupełnie inaczej, zupełnie z innej perspektywy – podkreślali często policjanci odwiedzający podczas warsztatów miejsca zagłady lub obozy. Rozmowy na temat mechanizmów eksterminacji różnych grup społecznych często kończyły się wnioskiem, jak niewielki krok dzieli zachowania dyskryminacyjne od ludobójstwa. Ważnym punktem wszystkich spotkań były też historie ofiar, ich godność, przykłady empatii, szacunku i identyfikowania się z nimi jako ofiarami niezawinionej agresji i przemocy.
Dyskusje te na długo pozostawały w pamięci uczestników, ponieważ warsztaty edukacji retrospektywnej nie są lekcjami historii, a spotkaniem ze stereotypami, uprzedzeniami, dyskryminacją, okrucieństwem sprawców, biernością postaw, mową nienawiści, rasizmem, poniżaniem i wykluczeniem różnych grup społecznych.
Analizując zagadnienie edukacji retrospektywnej w Policji, o jej sens i znaczenie zapytałam autora i prekursora tej formy kształcenia środowiska policyjnego, insp. Krzysztofa Łaszkiewicza – pełnomocnika Komendanta Głównego Policji ds. ochrony praw człowieka: „Każda forma edukacji, jeżeli przynosi efekty, osiąganie zakładanych rezultatów, jest ważna. Wiele lat temu postawiłem silny akcent na tzw. pedagogikę pamięci. Istota jej formy to skomplikowany proces mający łączyć refleksję o niewyobrażalnie tragicznej przeszłości zgotowanej człowiekowi przez innego człowieka z budowaniem i utrwalaniem kultury dobra, walki ze złem. Chodzi o to, by studenci policyjni mogli bezpośrednio się zmierzyć z własnymi dyspozycjami, poglądami oraz postawami przez tzw. dotknięcie artefaktów, w jak najgorszym tego słowa znaczeniu, odkrywać źródła zła, a nie otrzymywać wiedzę w formie gotowych definicji.
Zajęcia w byłej komorze gazowej, widok tysięcy rzeczy osobistych po bestialsko zamordowanych ludziach, dziecięcych bucików, ludzkich włosów są próbą aktywizacji pamięci historycznej o zbrodniach totalitarnych w wymiarze moralnym i społecznym u konkretnych policyjnych studentów tego projektu. Dydaktyka czy też pedagogika pamięci polega na stwarzaniu im możliwości edukacji przez odkrywanie, a nie odtwórczą, lecz samodzielną pracę uczestników tej edukacji. Chodzi o podejmowanie wysiłku analitycznego w celu formułowania własnych sądów wartościujących i własnych refleksji, wniosków dla służby w Policji i samego siebie jako człowieka i funkcjonariusza. Artefakty stanowią tu tylko tło, ale istotne, namacalny dowód zła, które może się zrodzić także w policjancie, jeżeli przekroczy pewną granicę. Pedagogika pamięci to profilaktyka zła. Warto ją krzewić w Policji. Chcemy to robić także przez nowe narzędzie pracy z instytucjami, jaką jest Policyjna Platforma Ochrony Praw Człowieka”.
Izabela Pajdała
zdj. KWP w Katowicach
