ODMOWA WSZCZĘCIA I UMORZENIE DOCHODZENIA
W 2013 roku wydano 235 808 postanowień o odmowie wszczęcia, wszczęto 762 620 i zakończono 897 229 śledztw i dochodzeń1. Spośród zakończonych umorzono 429 919, przy przyjęciu różnych podstaw umorzenia (47,9 proc.). Umorzeniem wobec niewykrycia sprawcy przestępstwa zakończono 149 784 (16,7 proc.). Należy jeszcze dodać 187 489 dochodzeń umorzonych „rejestrowo” przez Policję (nieuwzględniane w statystyce prokuratorskiej)2.
W 2013 r. wpłynęło:
– 40 820 zażaleń na postanowienie o umorzeniu, z których 3666 prokurator uwzględnił (9,0 proc.), a sądy rozpoznały 29 585, z czego utrzymały w mocy 21 467 (72,6 proc.), a uchyliły i przekazały do ponownego rozpoznania 8118 (27,4 proc.),
– 33 044 zażaleń na postanowienia o odmowie wszczęcia, z których 3271 prokurator uwzględnił (9,9 proc.), a sądy rozpoznały 24 794, z czego utrzymały w mocy 20 538 (82,8 proc.), a uchyliły 4256 (17,2 proc.).
W świetle tych danych należy zauważyć, że od lipca 2015 r. w znacznej liczbie zawiadomień o przestępstwach, gdy dane w nich zawarte nie będą uzasadniały podejrzenia popełnienia przestępstwa, oraz po przeprowadzeniu postępowań sprawdzających, kiedy ich rezultat wskaże na brak takiego podejrzenia, policjant samodzielnie, bez udziału prokuratora, będzie podejmował decyzje procesowe związane z odmową wszczęcia dochodzenia. Samodzielnie będzie też decydował o umorzeniu dochodzenia w sprawie.
Oznacza to, że Policja przejmie większą, wręcz całkowitą, odpowiedzialność za przebieg i rezultaty postępowania sprawdzającego, a także dochodzenia w sprawie. Można prognozować, że zwiększenie zakresu obowiązków prokuratorów wynikających z funkcji oskarżyciela publicznego może skutkować dla Policji rozluźnieniem nadzoru prokuratora nad prowadzonym przez Policję dochodzeniem.
PRZESŁANKI PROCESOWE
Nowela nie zmienia przepisów dotyczących tzw. przesłanek procesowych3 (art. 17 par. 1 k.p.k.). Są to przeszkody procesowe powodujące niedopuszczalność postępowania. W razie ich wystąpienia ustawodawca zakazuje jego wszczęcia, a wszczęte nakazuje umorzyć4. Oznacza to, że ujawnienie przesłanki a contrario z treści art. 303 k.p.k. lub ujawnienie się choćby jednej tylko z przesłanek negatywnych wskazanych w art. 17 par. 1 k.p.k. przed wszczęciem postępowania powoduje odmowę jego wszczęcia5. Ustalenie negatywnej przesłanki procesowej nie daje Policji wyboru, ma ona obowiązek odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania. Na Policji ciąży też obowiązek sprawdzenia, czy w konkretnej sprawie dochodzenie może się toczyć.
ZMIANY w art. 325e k.p.k.
Utrzymano zasadę, że niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie organ powołany do prowadzenia postępowania obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa (art. 305 par. 1. k.p.k. – przepis stosuje się odpowiednio w dochodzeniu). Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydawał będzie prokurator, natomiast postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa – prokurator albo Policja; przy czym postanowienia wydane przez Policję będzie zatwierdzał prokurator.
Nowela wprowadza zmiany w art. 325e k.p.k. Przede wszystkim uchyla jego par. 3 w brzmieniu: Nie jest wymagane powiadomienie prokuratora o wszczęciu dochodzenia, co można interpretować, że Policja nadal nie będzie obowiązana do zawiadomienia prokuratora o wszczęciu dochodzenia (w tej sprawie są rozbieżne interpretacje6). Nie zmienia zasady, że postanowienia o: wszczęciu, odmowie wszczęcia, umorzeniu w sprawie, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, oraz o jego zawieszeniu wydaje policjant prowadzący dochodzenie. Jednakże – co jest zmianą istotną – zgodnie z nowym brzmieniem par. 2 w art. 325e k.p.k. postanowienia te nie będą wymagały zatwierdzenia przez prokuratora, z wyjątkiem postanowienia o umorzeniu dochodzenia prowadzonego przeciwko osobie i postanowienia o zawieszeniu postępowania. W świetle tego rozwiązania wydaje się możliwe, że dochodzenie w fazie in rem zostanie prawomocnie zakończone przez Policję bez kontroli prokuratora.
Nadal będzie możliwość złożenia zażalenia na każde z tych postanowień. Zasygnalizować należy, że w Sejmie trwają prace nad zmianą przepisów dotyczących zażalenia na umorzenie dochodzenia. W sprawozdaniu podkomisji stałej do spraw nowelizacji prawa karnego po rozpatrzeniu rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2393) i rozpatrywanych łącznie z nim innych projektów ustaw7 przyjęto następujące brzmienie par. 4 w art. 325e k.p.k.: 4. Zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia, o umorzeniu postępowania w sprawie oraz o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw wnosi się do prokuratora właściwego do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem. Jeżeli prokurator nie przychyli się do zażalenia, kieruje je do sądu.
BRAK OBOWIĄZKU SPORZĄDZANIA UZASADNIENIA POSTANOWIENIA A ZAŻALENIE
Nowela utrzymuje częściowo krytykowane w doktrynie rozwiązanie, że dopuszczalne jest wydanie postanowień bez ich uzasadniania, z wyjątkiem sytuacji, gdy zawiadomienie o przestępstwie złożył inspektor pracy lub Najwyższa Izba Kontroli (sporządzane na ich wniosek). Krytycy wskazują, że zwolnienie organów z obowiązku sporządzania uzasadnienia bez wątpienia utrudnia stronie zorientowanie się w przyczynach decyzji, a w konsekwencji utrudnia też ich kontrolę procesową. Należy wyraźnie podkreślić, że niesporządzanie uzasadnienia nie jest obligatoryjne, lecz pozostawione do uznania organu prowadzącego dochodzenie. Użycie przez ustawodawcę sformułowania nie jest wymagane znaczy bowiem, że nie jest obowiązkowe odstąpienie od sporządzenia uzasadnienia, a ustawa tego nie zakazuje. Niewątpliwie w części spraw uzasadnienia będą przez policjantów sporządzane. Dodać należy, że art. 325e par. 1 zdanie drugie k.p.k. był zaskarżony do TK, który w wyroku SK 25/13, orzekł, że Art. 325e par. 1 zdanie drugie (...) jest zgodny z art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz nie jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Trzeba zasygnalizować, że planowana do wejścia w życie ustawa z 10 października 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka zmienia art. 325e par. 1, nadając mu brzmienie: par. 1. Postanowienia o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, umorzeniu dochodzenia oraz o jego zawieszeniu wydaje prowadzący postępowanie. Mogą one zostać zamieszczone w protokole, o którym mowa w art. 304a, i nie wymagają uzasadnienia. Na wniosek strony organ prowadzący dochodzenie podaje ustnie najważniejsze powody rozstrzygnięcia8. Celem zmiany jest m.in. zwiększenie uprawnień pokrzywdzonego w procesie, które mogą być efektywnie realizowane jedynie pod warunkiem posiadania informacji nie tylko o decyzjach podejmowanych przez organy procesowe, ale także o motywach ich wydania.
insp. w st. sp. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista Biura Służby Kryminalnej KGP
1 Sprawozdanie Prokuratora Generalnego z rocznej działalności prokuratury w 2013 roku, http://www.pg.gov.pl/g2/oryginal/2014_03/dad65579e1ff375649e4e4065d1220f3.pdf
2 Biuletyn Statystyczny KGP 2013.
3 J. Curyło, Przyjęcie informacji o przestępstwie. Postępowanie sprawdzające. Odmowa wszczęcia postępowania. Wszczęcie postępowania przygotowawczego, Wydawnictwo SP w Pile 2011, str. 27 i następne, http://pila.szkolapolicji.gov.pl/joomla/images/stories/Biblioteka/Ebiblioteka/PDF/przyjecie_informacji.pdf
4 S. Stachowiak, Odmowa wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, Prokuratura i Prawo 7–8, 2006, str. 24.
5 J. Łupiński, Odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego Prokuratura i Prawo 5, 2007, str. 124.
6 Odmiennego zdania jest T. Grzegorczyk (str. 48) w Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Januszowi Tylmanowi, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2014.
7 http://orka.sejm.gov.pl/opinie7.nsf/dok?OpenAgent&spr_241_2024_2267_2393
8 Ustawa o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka uchwalona na pos. nr 77 dnia 10-10-2014 http://orka.sejm.gov.pl/opinie7.nsf/dok?OpenAgent&2653_u
Zobacz także:
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 4) (nr 116/11.2014)
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 3) (nr 115/10.2014)
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 2) (nr 114/09.2014)
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 1) (nr 113/08.2014)