Z późniejszych ustaleń Sądu Rejonowego w R. wynika między innymi, że przeszukanie pomieszczeń nastąpiło w wyniku błędnych ustaleń funkcjonariuszy Policji, braku wnikliwej i rzetelnej analizy materiału dowodowego oraz braku nadzoru i właściwej weryfikacji danych ze strony przełożonych funkcjonariuszy, jak również nadzorującego prokuratora1.

Problem konieczności dokładniejszej weryfikacji adresów miejsc, w których planowane są czynności związane z przeszukaniem pomieszczeń i zatrzymaniem osób podejrzewanych o związki ze zorganizowaną przestępczością, podejmowany był wielokrotnie. Jak wiadomo, wejścia Policji do pomieszczeń przy użyciu siły realizowane są w sytuacjach, gdy policjanci, z uwagi na odmowę wpuszczenia ich do pomieszczeń, zmuszeni są do siłowego pokonania drzwi lub okien, a także w sytuacjach zatrzymania szczególnie niebezpiecznych przestępców z wykorzystaniem taktyki pododdziałów antyterrorystycznych i elementu zaskoczenia. Konieczność planowego wykorzystania pododdziałów antyterrorystycznych wynika najczęściej z wcześniejszych informacji uzyskanych w toku śledztwa lub w ramach prowadzonej pracy operacyjnej.

Policjanci zobowiązani są, przed podjęciem czynności zakładających wejście do pomieszczenia, do analizy i weryfikacji zebranego materiału dowodowego i operacyjnego, aby nie doszło do pomyłki. Konieczne jest więc podjęcie działań mających na celu bardziej precyzyjne rozpoznanie miejsc tego rodzaju czynności, z operacyjnego jednak punktu widzenia charakter realizowanych działań opiera się na automatyzmie podejmowanych decyzji2.

OCZYWISTA OMYŁKA

W realizacji tych postulatów wydane zostały Wytyczne nr 1 Komendanta Głównego Policji w sprawie sposobu postępowania przy naprawianiu szkód w mieniu, powstałych w wyniku siłowego pokonywania przez policjantów przeszkód utrudniających lub uniemożliwiających przeprowadzenie czynności służbowych3. W założeniach określać one mają sposób postępowania przy naprawianiu szkód w mieniu, powstałych w wyniku siłowego pokonywania przez policjantów przeszkód utrudniających lub uniemożliwiających przeprowadzenie czynności służbowych w pomieszczeniu lub obiekcie (tzw. wejście siłowe), w sytuacji działania niezgodnego z prawem, w szczególności wystąpienia oczywistej omyłki przy działaniu policjantów. W definicjach legalnych, ustalających na użytek Wytycznych, w par. 2 określono znaczenie pojęcia oczywistej omyłki, czyli sytuacji, w której policjanci realizowali czynności służbowe wymagające wejścia siłowego, zgodnie z zatwierdzonym planem działań lub posiadaną wiedzą, a rezultatem tych czynności było wyrządzenie szkody w mieniu osób postronnych z uwagi na niewłaściwe miejsce dokonania wejścia siłowego. Zaznaczyć przy tym należy, że zasady Wytycznych stosuje się również do innych niż oczywista omyłka sytuacji działania niezgodnego z prawem (par. 10). Zakres przedmiotowy Wytycznych jest zatem bardzo szeroki – argument celowościowy przepisu przemawia za objęciem wszelkich działań, jeżeli tylko będą one niezgodne z prawem.

Adresatami tych wytycznych są najczęściej dwie grupy podmiotów: zobowiązani do naprawienia szkody, czyli, w sensie formalnym, dowodzący akcją (koordynujący i kierujący akcją), a w sensie materialnym (bezpośredniego wykonania) oddziały GR/GSR, AT, BOA czy w pewnym zakresie również CBŚ. Dowodzącym akcją jest policjant jednostki organizacyjnej Policji prowadzącej czynności dochodzeniowo śledcze lub operacyjno rozpoznawcze bądź inne czynności, koordynujący całość tych czynności na miejscu ich realizacji i odpowiedzialny za ich przeprowadzenie, w ramach których uznano za konieczne zastosowanie wejścia siłowego. Jest on również odpowiedzialny za stwierdzenie, że nastąpiła szkoda w mieniu w wyniku oczywistej omyłki (par. 3), o czym informuje bezpośredniego przełożonego i dyżurnego właściwej miejscowo komendy powiatowej (miejskiej, rejonowej) Policji (par. 4.1).

UPRAWNIENI

Uprawnionymi do otrzymania odszkodowania są osoby poszkodowane, które w dostateczny sposób potwierdzą tytuł prawny do zajmowania lub użytkowania pomieszczenia lub obiektu, do którego zastosowano wejście siłowe. Podstawą do ubiegania się o odszkodowanie będą szkody w mieniu, czyli uszkodzenie drzwi, okien lub innych przeszkód oraz ich zabezpieczeń, a także uszkodzenie rzeczy znajdujących się wewnątrz pomieszczenia lub obiektu, powstałe bezpośrednio na skutek wejścia siłowego.
Szkodą, w prawie cywilnym, jest uszczerbek, który nastąpił wbrew woli poszkodowanego, w prawnie chronionych dobrach (interesach), który wyraża się w różnicy pomiędzy stanem dóbr, jaki istniał i jaki mógłby się w normalnej kolei rzeczy wytworzyć, a stanem, jaki powstał na skutek zdarzenia wywołującego zmianę w dotychczasowym stanie rzeczy, z którym to zdarzeniem ustawodawca wiąże powstanie odpowiedzialności odszkodowawczej4. Pojęcie mienia jest używane w Wytycznych w znaczeniu, jakie nadaje mu kodeks cywilny, z tym że zawężone zostaje jego abstrakcyjne rozumienie do konkretnych, fizycznych przedmiotów, będących ucieleśnieniem własności i innych praw majątkowych o konkretnej wartości ekonomicznej5. Nie jest to katalog enumeratywnie zamknięty, stąd można wnioskować, że będą to również i inne rzeczy, jak np. zwierzęta, które w ten sposób klasyfikuje kodeks cywilny.

PROCEDURA

Ze zdarzenia sporządzana jest notatka służbowa dla kierownika tej jednostki organizacyjnej Policji, której policjanci wykonywali wejście siłowe, oraz dla właściwego miejscowo przedstawiciela pionu logistyki Policji (par. 4.2). Dyżurny właściwej miejscowo komendy powiatowej (miejskiej, rejonowej) Policji informuje o wystąpieniu oczywistej omyłki kierownika tej jednostki oraz dyżurnego komendy wojewódzkiej lub stołecznej Policji; powiadamia kierownika pionu logistyki Policji o konieczności skierowania przedstawiciela pionu logistyki Policji na miejsce zaistnienia szkody w mieniu oraz zapewnia dowodzącemu akcją wsparcie w zakresie tymczasowego zabezpieczenia pomieszczenia lub obiektu. Oznacza to, że jeżeli jest to uzasadnione, wyznacza policjantów do fizycznego zabezpieczenia pomieszczenia lub obiektu do czasu naprawy zniszczonych zabezpieczeń lub zamontowania innych albo podpisania ugody, w której strony zgodziły się na naprawienie szkody przez zapłatę odszkodowania (par. 5). Podkreślenia wymaga, że czynności te wykonane powinny zostać niezwłocznie (par. 4.6).

SZACOWANIE I NAPRAWIANIE SZKODY

Wysokość szkody w mieniu oraz informację o przebiegu wstępnych rozmów z osobą poszkodowaną określa w notatce przybyły na miejsce zdarzenia przedstawiciel pionu logistyki Policji (par. 6.1). Jest ona następnie, wraz z innymi zgromadzonymi dokumentami w sprawie naprawienia szkody, przedkładana wraz z opinią dotyczącą wysokości odszkodowania do akceptacji komendantowi wojewódzkiemu (stołecznemu) Policji (par. 6.4). Pismo kierownika pionu logistyki Policji informujące o szacunkowej wysokości szkody w mieniu oraz o propozycji jej naprawienia jest przekazywane osobie poszkodowanej (par. 6.5). Naprawienie szkody w mieniu następuje przez zapłatę odszkodowania w wysokości określonej w ugodzie (par. 7.1). Po podpisaniu przez osobę poszkodowaną ugody w sprawie formy i warunków naprawienia szkody oraz odstąpienia od dalszych roszczeń uzgadniany jest termin naprawienia szkody (par. 6.6–7). W razie odmowy podpisania ugody informuje się osobę poszkodowaną o możliwości dochodzenia roszczeń na drodze sądowej. Również i te czynności wykonane powinny zostać niezwłocznie (par. 6.8).

Na żądanie osoby poszkodowanej naprawienie szkody w mieniu następuje przez przywrócenie mienia do stanu poprzedniego albo zakup mienia takiego samego rodzaju co mienie zniszczone – jeżeli z różnych powodów przywrócenie mienia do stanu poprzedniego jest niemożliwe lub utrudnione (par. 7.2). Notatkę z tych uzgodnień przedkłada się do podpisu osobie poszkodowanej. Naprawienie szkody powinno być wykonane przez pion logistyki Policji (lub podmiot pozapolicyjny) i nastąpić niezwłocznie, czyli w ciągu 24 godzin, jednak nie później niż w terminie 72 godzin od zawarcia ugody z osobą poszkodowaną (par. 8.1–4). W szczególnie uzasadnionych przypadkach, zwłaszcza takich jak: konieczność użycia specjalistycznych lub trudno dostępnych materiałów, zbieg okresu naprawienia szkody z dniami wolnymi od pracy, rozpoczęcie naprawienia szkody w mieniu w sposób, o którym mowa w par. 7 ust. 2, może nastąpić w terminie późniejszym niż 48 godzin, ale w każdym przypadku naprawienie szkody powinno nastąpić w ciągu 72 godzin od zawarcia ugody z osobą poszkodowaną (par. 8.5).

W przypadku, gdy odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponoszą terenowe komórki Centralnego Biura Śledczego KGP lub Biura Spraw Wewnętrznych KGP, rozliczenie tych kosztów następuje przez wystawienie noty obciążeniowej kierownikowi jednostki organizacyjnej Policji, będącej dysponentem środków budżetowych przeznaczonych na finansowanie tych komórek. Przepisu tego nie stosuje się, gdy jednostka ponosząca koszty naprawienia szkody jest jednocześnie dysponentem środków budżetowych przeznaczonych na finansowanie komórki organizacyjnej Policji odpowiedzialnej za podjęte czynności służbowe.

***

Nie negując potrzeby podejmowania przez Policję działań wymagających użycia środków koniecznych do powstrzymania agresywnych czy przestępnych zachowań (zwłaszcza w sytuacjach ekstremalnych!), m.in. poprzez wejścia siłowe, zwiększanie uprawnień policjantów nie może nieść za sobą naruszania praw obywatelskich6. Dlatego ustanowienie procedur, które można zastosować wobec omyłkowych wejść siłowych, jest ze strony Policji krokiem na rzecz ochrony praw człowieka. Należy mieć wszakże na względzie, że uprawnienia Policji powinny być tak określone, aby z jednej strony w konfrontacji z przestępcami funkcjonariusze nie musieli obawiać się użycia przysługujących im środków, a z drugiej – by respektowane były zasady wynikające z konstytucyjnej zasady państwa prawa.

Aleksandra Wentkowskaautorka jest doktorem nauk prawnych; adiunktem w Instytucie Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego; pełnomocnikiem terenowym Rzecznika Praw Obywatelskich w Katowicach

1 np. skarga na zdarzenie z 20 października 2010 roku skierowana do Rzecznika Praw Obywatelskich (dalej RPO) przez starsze małżeństwo zamieszkałe we wsi pod O., w stosunku do których działania podjęli funkcjonariusze z oddziałów antyterrorystycznych (sprawa była szeroko relacjonowana przez środki masowego przekazu).

2 Mając tego świadomość, RPO wielokrotnie występował z wnioskami, czy to o bardziej szczegółową analizę zebranego materiału dowodowego przed rozpoczęciem akcji, czy też o podjęcie działań zmierzających do ułatwienia uzyskania zadośćuczynienia i odszkodowania przez osoby pokrzywdzone w wyniku policyjnych pomyłek (które to rozwiązanie wydaje się jedynym, racjonalnym). Zob. np. Wystąpienie generalne RPO z 19 kwietnia 2011 roku do Komendanta Głównego Policji, RPO/658855/10/II/207 w sprawie nieprawidłowości podczas przeszukiwania pomieszczeń i zatrzymywania przez Policję osób podejrzewanych o związki ze zorganizowaną przestępczością; Wystąpienie generalne RPO do Prezesa Rady Ministrów z 12 stycznia 2006 roku, RPO/522315/06/II/208.3, w sprawie potrzeby zmiany przepisów o działaniach operacyjnych Policji; A. Wentkowska, Wnioski z konferencji Kształtowanie gwarancji ochrony praw i wolności człowieka i obywatela. I Forum wymiany doświadczeń. Katowice, 24–25 maja 2011 (raport niepublikowany).

3 Wytyczne nr 1 Komendanta Głównego Policji z 28 lipca 2011 r., Dziennik Urzędowy KGP nr 6, poz. 45.

4 zob. m.in. Dybowski w: Radwański (red.), System prawa cywilnego. Tom III. Warszawa, 1981, s. 213–214; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania. Część ogólna. 6 wyd., nb. 229; W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu. Warszawa, 2010, s. 93; Wiśniewski (w:) G. Bieniek, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Warszawa, 2011, art. 361 uw. 15, s. 71 i inne

5 Takie materialne rozumienie mienia znajduje zastosowanie w Wytycznych w zakresie zniszczenia bądź uszkodzenia mienia, dotyczących jedynie konkretnego fizycznego przedmiotu, jako fizycznych czynności dokonanych na określonym przedmiocie. Zob. Z. Wiernikowski, O pojęciu mienia w polskim prawie karnym. Studia Iuridica XXXI/1996, s. 206; T. Dybowski, Ochrona własności w prawie cywilnym, Warszawa 1969.

6 Wystąpienie generalne RPO do Ministra Sprawiedliwości z 4 kwietnia 2002 roku, RPO/400351/02/II/PS, w sprawie użycia przez Policję środków przymusu bezpośredniego. Zob. rów. M. Dąbrowski, J. Gampf, Sprawność dowodzenia, jako aspekt procesu decyzyjnego w działaniach pododdziałów zwartych Policji. Policja – Kwartalnik Kadry Kierowniczej Policji, 2004, nr 175.