Z ostała ona zmieniona ustawą z 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw2, zwana nowelą kwietniową z 15 kwietnia 2016 r. W zasadniczym zakresie przywróciła ona rozwiązania procesowe dobrze znanego policjantom modelu postępowania przygotowawczego obowiązującego do 30 czerwca 2015 r.
Ukształtowany, m.in. nowelą kwietniową, aktualnie obowiązujący model postępowania przygotowawczego w formie śledztwa powierzonego Policji przedstawia schemat, który czytelnik znajdzie w środku tego numeru „Gazety Policyjnej”. Co do zasady, kolejna, będąca na etapie prac sejmowych, nowelizacja go nie zmieni.
1 sierpnia 2025 r. do Sejmu RP wpłynął rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 1600). Stanowi odpowiedź na potrzebę dostosowania obowiązujących regulacji prawa karnego procesowego do wiążących Polskę umów międzynarodowych oraz regulacji UE, a także rozstrzygnięć trybunałów międzynarodowych, które zapadły w ostatnim okresie. Jednym z głównych jego celów w części procesowej jest przemodelowanie rozwiązań proceduralnych, zgodnie z założeniami dyrektyw UE dotyczących harmonizacji praw procesowych podejrzanego (oskarżonego), m.in.:
1) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/64/UE z 20 października 2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym;
2) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym;
3) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności;
4) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/800 z 11 maja 2016 r. w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym;
5) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z 26 października 2016 r. w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania3.
Propozycje zasadniczych zmian, zawartych w tym projekcie rządowym, można uporządkować następująco:
a) poszerzenie zakresu dostępu do bezpłatnej pomocy tłumacza dla podejrzanego, który nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim lub jest głuchy lub niemy;
b) poszerzenie zakresu dostępu do akt sprawy dla podejrzanego i jego obrońcy w związku z wnioskiem o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz zapewnienie zatrzymanemu i jego obrońcy dostępu do akt postępowania;
c) zmiana definicji podejrzanego na osobę, co do której zebrane dowody dostatecznie uzasadniają podejrzenie popełnienia przez nią przestępstwa i wobec której podjęto czynność procesową ukierunkowaną na jej ściganie4;
d) przyznanie zatrzymanemu prawa do skorzystania z pomocy obrońcy i ustanowienie obowiązku pełnienia dyżurów przez adwokatów i radców prawnych, których koszty pomocy będą ponoszone przez Skarb Państwa;
e) wprowadzenie regulacji realizujących prawo podejrzanego do przesłuchania z udziałem obrońcy;
f) wprowadzenie zasady obowiązkowego udziału obrońcy przy przesłuchaniu podejrzanego, który nie ukończył 18 lat, oraz obowiązku utrwalenia tego przesłuchania za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk;
g) wprowadzenie zakazu dowodowego co do wyjaśnień uzyskanych z naruszeniem przepisów regulujących prawo podejrzanego do przesłuchania z udziałem obrońcy;
h) wyeliminowanie możliwości zastrzeżenia przez prokuratora obecności przy kontaktach podejrzanego z obrońcą i kontroli korespondencji podejrzanego z obrońcą do 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania;
i) wprowadzenie możliwości wniesienia zażalenia także na odmowę sporządzenia odpisów lub kopii akt postępowania przygotowawczego oraz dodanie tego uprawnienia dla zatrzymanego;
j) wprowadzenie zasady niedopuszczalności przeprowadzenia i wykorzystania dowodu uzyskanego dla celów postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego;
k) doprecyzowanie zasad dopuszczalności wykorzystania dowodu uzyskanego podczas stosowania kontroli operacyjnej oraz kontroli i utrwalania treści rozmów.
Analiza tego projektu uprawnia wniosek, że przyjęte w nim rozwiązania będą miały duże znaczenie dla policyjnej praktyki dochodzeniowo-śledczej, w szczególności te dotyczące:
1) prawa do pomocy tłumacza (dyrektywa 2010/64/UE) – art. 72 § 2, § 2a i § 4, art. 300 § 1a i § 1b kpk;
2) prawa do informacji w postępowaniu karnym (dyrektywa 2012/13/UE) – art. 156 § 5a kpk, 246 § 1a, 249a § 1, 250 § 2b kpk;
3) prawa do pomocy obrońcy (dyrektywy 2013/48/UE i 2016/1919/UE) – m.in. art. 71 § 1, 74 § 3–4, 308 § 1, 335 § 1, 219 § 1, 237 § 4, art. 244, 247 § 1, 278, 295 § 1 kpk;
4) gwarancji procesowych dzieci będących oskarżonymi (dyrektywa 2016/800/UE) – art. 249 § 3aa, 301a, 79 § 3a, 147 § 2a kpk.
Najistotniejsza zmiana w tym obszarze dotyczy podejrzanego. Zgodnie z nią o uzyskaniu statusu podejrzanego będą przesądzały dwie okoliczności:
a) istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa przez osobę na podstawie zebranych dowodów i
b) podjęcie wobec niej pierwszej czynności procesowej ukierunkowanej na jej ściganie (proponowany art. 71 § 1 kpk).
Jak wskazuje się w uzasadnieniu projektu, tą czynnością mogą być zatrzymanie takiej osoby, przeprowadzenie jej okazania, przeszukania tej osoby lub zajmowanego przez nią lokalu lub jej pojazdu, pobranie od tej osoby materiałów biologicznych do badań na podstawie art. 74 § 2 kpk lub zarządzenie wobec niej podsłuchu procesowego.
Status podejrzanego
Należy więc podkreślić, że w projektowanej nowej regulacji przedstawienie zarzutów nie będzie już jedyną, ale jedną z czynności skutkujących nabyciem statusu podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym. Przedstawienie zarzutów będzie wywoływało ten skutek bowiem tylko w sytuacji, gdy wobec osoby, co do której istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, nie podjęto wcześniej innej czynności nakierowanej na jej ściganie (np. nie została ona zatrzymana, lecz poprzestano na wezwaniu jej do stawienia się na przesłuchanie w charakterze podejrzanego).
Przesunięcie momentu uzyskania statusu podejrzanego będzie miało kluczowe znaczenie dla sytuacji osób objętych podejrzeniem popełnienia przestępstwa, które wprawdzie pozostają na wolności, lecz wobec których są podejmowane inne czynności zmierzające do ich ścigania (np. przeszukanie) – od tego momentu niedopuszczalne bowiem będzie traktowanie takiej osoby inaczej niż jako podejrzanego, a zatem jej przesłuchanie w charakterze świadka będzie naruszeniem jej praw procesowych.
Zmiany wprowadza się także do art. 301 kpk regulującego:
a) prawo podejrzanego do przesłuchania z udziałem obrońcy (zapewnienie podejrzanemu dostępu do obrońcy przed przesłuchaniem i w czasie przesłuchania oraz w związku z czynnością okazania);
b) kwestię konsultacji podejrzanego z obrońcą przed pierwszym przesłuchaniem (okazaniem).
Istotne zmiany są planowane w przepisach dotyczących możliwości wykorzystywania w toku postępowania karnego dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa (dowodów nielegalnych), czyli w art. 168a kpk. Znaczące zmiany są planowane także w przepisach art. 168b, 237 § 9, 237a i 238 § 4 kpk dotyczących wykorzystania dowodowego materiałów zgromadzonych w toku stosowania kontroli operacyjnej oraz kontroli procesowej i utrwalania rozmów, poza zakresem podmiotowym i przedmiotowym ich stosowania (przywrócenie regulacji przewidującej ograniczenie możliwości wykorzystania dowodu uzyskanego podczas kontroli i utrwalania treści rozmów telefonicznych wyłącznie do postępowania karnego w sprawie o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, w stosunku do którego jest możliwe zarządzenie takiej kontroli).
Mimo że liczba zmian w przepisach normujących postępowanie przygotowawcze nie jest duża, to z uwagi na rodzaj wprowadzanych zmian, rzeczywiście przed Policją stoi poważne wyzwanie w zakresie przygotowania całej formacji do prawidłowego funkcjonowania po wejściu tej noweli w życie. Termin wejścia w życie ustawy nie jest jeszcze znany, niemniej stanie się to po upływie trzech miesięcy od dnia jej ogłoszenia. Nie budzi bowiem wątpliwości, że projektowane zmiany będą miały znaczący wpływ na wykonywanie przez policjantów czynności służbowych w ramach postępowań przygotowawczych, w szczególności tych z udziałem podejrzanego.
insp. w st. spocz. Roman Wojtuszek
główny specjalista Wydziału Dochodzeniowo-Śledczego
Biura Kryminalnego KGP
Bibliografia
1. Dz. U. z 2013 r. poz. 1247, z 2014 r. poz. 1556, 1778, z 2015 r. poz. 21, z 2016 r. poz. 437.
2. Dz. U. z 2016 r. poz. 437, 2103, z 2017 r. poz. 1139, 1452.
3. Powyższe dyrektywy są już włączone do prawa polskiego, natomiast projektowane regulacje mają na celu podniesienie efektywności ich stosowania w krajowym porządku prawnym.
4. Aktualna definicja podejrzanego obowiązuje od 1956 r.