Zatrzymać i przymusowo doprowadzić można nie tylko oskarżonego czy podejrzanego/obwinionego, lecz także świadka, biegłego, osobę uchylającą się od wykonania ciążących na niej obowiązków przewidzianych ustawą lub wynikających z decyzji organów państwa.
Zatrzymanie świadka, biegłego, tłumacza w postępowaniu karnym
Zgodnie z treścią art. 285 § 2 kpk wobec świadka, a wyjątkowo wobec biegłego, tłumacza lub specjalisty, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem, można zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie.
Ustawodawca w powyższym przepisie użył sformułowania „ponadto” w odniesieniu do środka dyscyplinującego, jakim jest grzywna w celu przymuszenia. Grzywna jest zatem podstawowym sposobem wymuszenia na ww. podmiotach konkretnego zachowania, stosowanym w pierwszej kolejności.
Przede wszystkim należy wskazać, że zastosowanie powyższego jest dopuszczalne w postępowaniu przygotowawczym w dwóch sytuacjach – gdy osoba wezwana nie stawiła się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie bez należytego usprawiedliwienia albo bez zezwolenia tego organu oddaliła się z miejsca czynności procesowej, w której miała uczestniczyć, mimo że czynność ta nie została jeszcze zakończona. W praktyce zdarza się, że po przesłuchaniu świadek jest proszony o pozostanie do dyspozycji celem podjęcia decyzji o ewentualnej konfrontacji z innym świadkiem (ekonomika procesowa).
Ustawodawca formułuje ogólny warunek braku należytego usprawiedliwienia. Zgodnie z art. 117 kpk uprawnionego do wzięcia udziału w czynności procesowej zawiadamia się o jej czasie i miejscu, chyba że ustawa stanowi inaczej. Wobec tego przede wszystkim należy zbadać, czy ta osoba została wezwana w sposób prawidłowy. Czynności nie przeprowadza się, jeżeli osoba uprawniona się nie stawiła, a brak dowodu, że została o niej powiadomiona, oraz jeżeli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że niestawiennictwo wynikło z powodu przeszkód żywiołowych lub innych wyjątkowych przyczyn, a także wtedy, gdy osoba ta usprawiedliwiła należycie niestawiennictwo i wnosi o nieprzeprowadzanie czynności bez jej obecności, chyba że ustawa stanowi inaczej. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 28 maja 1982 r. sygn. akt I KZ 154/82 stwierdził, że środki przymusu w celu wykonania można stosować jedynie wobec osoby, która została wezwana w charakterze świadka, biegłego lub tłumacza, przy czym ta osoba musi mieć oczywiście świadomość, że w tym charakterze jest wzywana.
Jeśli przyczyną nieobecności jest choroba świadka, wówczas usprawiedliwienie takiego niestawiennictwa następuje przez przedstawienie zaświadczenia potwierdzającego niemożność stawienia się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie wystawionego przez lekarza sądowego. Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z 11 marca 1999 r. sygn. akt II AKz 64/99 zauważył, że nie można także stosować sankcji za nieusprawiedliwione niestawiennictwo, gdy niestawiający się na wezwanie usprawiedliwia to wedle odpowiednich przepisów i dopóki się nie ustali, że usprawiedliwienie jest niewiarygodne. Ponadto, jak słusznie podniósł tenże sąd w postanowieniu z 14 października 2008 r. sygn. akt II AKz 537/08: „Wysłanie informacji o zamierzonym niestawienictwie biegłego na wezwanie sądu oczywiście nie jest wystarczające, by uznać niestawiennictwo za usprawiedliwione. Nie jest wystarczające podanie urlopu, jako przyczyny motywującej biegłego do niestawiennictwa. Urlop wypoczynkowy nie zwalnia od powinności publicznych, do jakich należy stawiennictwo na wezwanie sądu w sprawie karnej. Każdy ma obowiązek stawić się na takie wezwanie niezależnie od swych zobowiązań pracowniczych czy osobistych planów, także biegły”.
Przymusowe doprowadzenie
Zatrzymanie może nastąpić wyłącznie dla wykonania przymusowego doprowadzenia. Oba elementy (zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie) powinny się odbyć w tym samym czasie, a przymusowe doprowadzenie powinno nastąpić niezwłocznie po zatrzymaniu oraz w czasie pozbawienia wolności osoby wskazanej w art. 285 § 2 kpk. Osoba zatrzymana (świadek) na podstawie art. 285 § 2 kpk nie może być więc pozbawiona wolności dłużej, niż jest to niezbędne dla doprowadzenia jej na miejsce planowanej czynności.
Niedopuszczalne są zatrzymanie świadka i przymusowe doprowadzenie go na miejsce czynności dopiero po jakimś czasie. Nie może budzić wątpliwości, że zatrzymanie na podstawie art. 285 § 2 kpk stanowi pozbawienie wolności świadka i dalszych osób wymienionych w tym przepisie, i w tym znaczeniu nie różni się od zatrzymania oskarżonego (podejrzanego) i osoby podejrzanej na podstawie art. 75 § 2 kpk, 244 § 1 kpk, 247 § 1 kpk, 376 § 1 zd. drugie kpk i art. 382 kpk (tak wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu – II Wydział Karny z 30 grudnia 2014 r. sygn. akt II AKa 401/14).
Istotny pogląd prawny dotyczący powyższego zagadnienia wyraził Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 15 kwietnia 1992 r. sygn. akt II AKr 25/92: „Przewiezienie świadków przestępstwa z miejsca zdarzenia do siedziby policji dla odebrania od nich zeznań nie jest zatrzymaniem w rozumieniu przepisów rozdziału 23 kpk, ale czynnością bliską przymusowemu doprowadzeniu świadka (art. 242 § 2 kpk), pozornie dobrowolnym przemieszczeniem się tych osób, milcząco podporządkowujących się żądaniu policjantów niezwłocznego udania się z nimi dla złożenia zeznań”.
Areszt
Przepis art. 287 § 2 kpk przewiduje możliwość aresztowania na czas nieprzekraczający 30 dni w razie uporczywego uchylania się od złożenia zeznania, wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty oraz wydania przedmiotu. Można go zastosować, niezależnie od kary pieniężnej. Przepis ten stosuje się odpowiednio w razie uporczywego niestawiennictwa na wezwanie organu prowadzącego postępowanie, jeżeli zarządzenie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia, o którym mowa w art. 285 § 2, nie jest wystarczające dla zapewnienia stawiennictwa osoby wezwanej.
Aresztowanie można zastosować bez względu na to, czy uprzednio nałożono grzywnę w celu przymuszenia do wykonania. Jednocześnie po stronie obowiązanego musi istnieć wyjątkowo zła wola polegająca na uporczywości. Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z 19 kwietnia 2006 r. sygn. akt II AKz 117/06) uznał, że: „Uporczywość uchylania się od obowiązku zeznań (art. 287 § 2 kpk) zakłada wielokrotność odmowy wykonania obowiązków procesowych oraz świadome działanie zmierzające do zniweczenia zaplanowanej czynności procesowej przesłuchania świadka mimo obiektywnych możliwości takiego przesłuchania”.
Dyspozycja tego przepisu dotyczy sytuacji:
a) uporczywego uchylania się od złożenia zeznań, wykonania czynności lub wydania przedmiotu;
b) uporczywego niestawiennictwa na wezwanie organu, gdy zarządzenie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia nie jest wystarczające dla zapewnienia stawiennictwa osoby wezwanej.
W pierwszym przypadku możliwość zastosowania aresztowania zaistnieje, gdy świadek został wezwany i stawił się, ale mimo powtarzalności tej sytuacji biernie trwa w odmowie złożenia zeznań. Oczywiście nie jest możliwe stosowanie takich sankcji wobec bezwzględnego zakazu przesłuchania (np. ksiądz na okoliczności objęte tajemnicą spowiedzi), a także wobec względnych zakazów, jeśli osoba uprawniona skorzystała z nich w sposób przewidziany prawem.
Natomiast w drugim przypadku niezbędne jest nie tylko wykazanie uporczywości braku samego stawiennictwa na wezwanie organu, lecz także wykazanie, że zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie jako środek przymusu są niewystarczające. Zastosowanie aresztowania następuje w formie postanowienia wydanego wyłącznie przez sąd. Na postanowienie o zastosowaniu aresztowania przysługuje zażalenie. Możliwe jest kilkukrotne stosowanie aresztowania. W postępowaniu przygotowawczym z takim wnioskiem występuje prokurator. Aresztowanie należy uchylić, gdy osoba aresztowana spełni swój obowiązek albo gdy postępowanie przygotowawcze lub postępowanie w danej instancji zostało ukończone. Przepis art. 290 kpk przewiduje zaskarżalność wydanych w sprawie postanowień i zarządzeń. Złożenie zażalenia wstrzymuje wykonanie postanowienia o aresztowaniu.
Postępowanie w sprawach o wykroczenia
Zgodnie z art. 50 kpsw w razie niestawienia się świadka na wezwanie bez usprawiedliwienia można, niezależnie od nałożenia kary porządkowej, zarządzić jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie przez Policję. Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie mogą być zarządzone także wobec osoby przesłuchanej w trybie określonym w art. 54 § 6, jeżeli nie stawiła się ona na wezwanie organu prowadzącego czynności wyjaśniające bez usprawiedliwienia. Przepis art. 47 stosuje się wówczas odpowiednio, z tym że zażalenie na zatrzymanie rozpoznaje sąd rejonowy miejsca prowadzenia postępowania lub prowadzenia czynności wyjaśniających, w ramach których zarządzono zatrzymanie w celu przymusowego doprowadzenia. Zatrzymanie może nastąpić na czas konieczny do wykonania zarządzenia o doprowadzeniu.
Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka następują niezależnie od nałożenia kary porządkowej. Oznacza to, że uprzednie nałożenie na świadka finansowej kary porządkowej, przewidzianej w art. 49 § 1 kpsw, nie stanowi warunku koniecznego umożliwiającego sięgnięcie po zastosowanie środka przymusu określonego w art. 50 § 1 zd. 1 kpsw. Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie wymagają wydania zarządzenia, które musi zawierać uzasadnienie jedynie w tych przypadkach, gdy jest zaskarżalne. Trzeba przy tym pamiętać, że na powyższe przysługuje środek zaskarżenia. Jak wynika z art. 51, środki przymusu, o których mowa w art. 49 i 50, stosuje sąd właściwy do rozpoznania sprawy, a w toku czynności wyjaśniających także prokurator, jeżeli prowadzi te czynności. W toku czynności wyjaśniających, prowadzonych przez organ inny niż prokurator, środki przymusu, o których mowa w art. 50 § 1, stosuje sąd właściwy do rozpoznania sprawy na wniosek organu dokonującego tych czynności.
Prawo cywilne
Jak wspomniano, zatrzymania i przymusowego doprowadzenia świadka można dokonać także w toku innych postępowań aniżeli tylko o charakterze karnym. Trzeba bowiem pamiętać, że jest to środek mający na celu wyegzekwowanie obowiązku nałożonego przez sąd lub inny organ prowadzący postępowanie albo obowiązku wynikającego z mocy ustawy. Taka sytuacja występuje w ramach postępowania cywilnego. W tym przypadku ustawodawca bowiem niejako „bierze w ochronę” aparat państwowy – sąd, który swoim autorytetem i powagą sygnuje wydawane wezwania, zobowiązania i orzeczenia.
Postępowanie cywilne jest powiązane z tzw. zasadą kontradyktoryjności. Co oznacza, że sąd nie jest zobowiązany do ustalenia prawdy materialnej, obiektywnej. Ustalenia faktyczne sądu cywilnego opierają się na materiale przedstawionym przez strony. Sąd ma różne instrumenty dyscyplinujące. Jednym z nich jest zarządzenie doprowadzenia świadka. Jak stanowi art. 247 kpc, za nieusprawiedliwione niestawiennictwo sąd skaże świadka na grzywnę, po czym wezwie go powtórnie, a w razie ponownego niestawiennictwa skaże go na ponowną grzywnę i może zarządzić jego przymusowe sprowadzenie. Przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio do świadka, który oddalił się bez zezwolenia przewodniczącego. Ilekroć kodeks dopuszcza zarządzenie przymusowego sprowadzenia lub aresztowania, tylekroć stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego.
Jak wynika z tego przepisu, obowiązek stawiennictwa do sądu został obwarowany sankcjami tylko na wypadek jego nieusprawiedliwionego naruszenia. W komentarzach wskazuje się, że świadek może usprawiedliwiać swoje niestawiennictwo chorobą własną lub osób pozostających pod jego pieczą, wyjazdem lub inną ważną przyczyną. Wydaje się, że powoływane przez świadka okoliczności powinny zostać uprawdopodobnione, a w przypadku choroby – wykazane zaświadczeniem wystawionym przez lekarza sądowego. Natomiast nie jest usprawiedliwieniem okoliczność, w której świadek nie wyraził zgody na powołanie go w tym charakterze przez stronę lub że nie posiada – według własnej oceny – wiedzy w zakresie stawianych tez dowodowych. Obowiązkiem świadka jest bowiem stawienie się na rozprawie w sądzie celem przesłuchania.
mec. Magdalena Będziejewska-Michalska
radca prawny