Zastosowanie środków przymusu bezpośredniego wymaga wykorzystania wiedzy i umiejętności. Niniejszy artykuł stanowi kontynuację analizy składowych dobrze zaplanowanej i przeprowadzonej interwencji.
6. Umiejętności podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów.
Większość organów ścigania na świecie ma przepisy, które regulują zastosowanie przez nich siły. Użycie śpb ma zazwyczaj wiele poziomów, które są stopniowane, a funkcjonariusze są instruowani, aby dostosować poziom siły do danej sytuacji. Policjant może przejść płynnie z jednego śpb na drugie, zachowując ciągłość w działaniu, które tworzy kontynuację.
Podjęcie decyzji o użyciu konkretnego śpb powinno być podparte konkretnym zachowaniem osoby, wobec której będzie ono stosowane. Polska Policja działa na podstawie krajowych uregulowań prawnych w tym zakresie i jest to wiedza podstawowa, którą bezwzględnie musi posiadać każdy absolwent szkolenia podstawowego. Dla porównania zobaczmy, jak system gradacji śpb wygląda w USA [9]:
• Obecność policjanta – bez stosowania przez niego śpb. Uważana jest za najlepszy sposób rozwiązania sytuacji. Sama obecność funkcjonariusza organów ścigania zapobiega przestępstwom lub łagodzi sytuację. Postawa funkcjonariuszy musi być profesjonalna i niewywołująca zagrożenia.
• Werbalizacja – bez stosowania przez niego śpb. Funkcjonariusz wydaje spokojne, niegroźne polecenia, takie jak np. „Proszę okazać mi pana dowód osobisty”. Może zwiększyć głośność wydawanych komunikatów i skrócić ich długość, tak aby uzyskać odpowiednie zachowanie osoby. Krótkie polecenia mogą obejmować polecenia: „Stój!” lub „Proszę się nie ruszać!”.
• Kontrola osoby z użyciem siły fizycznej w celu zapanowania nad sytuacją. Stosowane są tzw. techniki miękkie – przytrzymanie osoby, zastosowanie chwytów, dźwigni, tak aby unieruchomić osobę. Kolejne w katalogu użycia siły fizycznej są tzw. techniki twarde – zadawanie ciosów pięściami i stosowanie kopnięć, aby powstrzymać osobę przed skrajnie agresywnym zachowaniem. Należy przypomnieć, że w polskich warunkach, używając siły fizycznej lub ją wykorzystując, nie zadaje się uderzeń, chyba że uprawniony działa w celu odparcia zamachu na życie lub zdrowie własne lub innych osób albo na mienie lub przeciwdziała ucieczce [4].
• Broń / siła mniej śmiercionośna (ang. less lethal weapon / force) – funkcjonariusze stosują technologie mniej śmiercionośne w celu przejęcia kontroli nad sytuacją w postaci pałek służbowych, gazu pieprzowego czy paralizatorów. Według obowiązujących w Polsce przepisów przedmiotów przeznaczonych do obezwładniania osób za pomocą energii elektrycznej używa się w celu krótkotrwałego obezwładnienia osoby lub wykorzystuje się je w celu krótkotrwałego obezwładnienia zwierzęcia, jeżeli użycie innych środków przymusu bezpośredniego jest niemożliwe albo może okazać się nieskuteczne [4].
• Broń / siła śmiercionośna (ang. lethal weapon force) – użycie broni palnej jest środkiem ostatecznym w działaniu policjantów na całym świecie. Obrażenia powstałe w wyniku jej użycia wiążą się z wysokim procentem śmiertelności osób, wobec których jest ona używana. Należy podkreślić, że w Polsce broni palnej uprawniony używa lub wykorzystuje ją wyłącznie wtedy, jeżeli użycie lub wykorzystanie środków przymusu bezpośredniego okazało się niewystarczające do osiągnięcia celów tego użycia lub wykorzystania lub nie jest możliwe ze względu na okoliczności zdarzenia [4].
7. Umiejętności percepcyjne.
Można wyróżnić następujące grupy czynników mających decydujący wpływ na jakość i skuteczność rozpoznania sygnałów o zagrożeniach:
• widoczność sygnałów (np. widoczny nóż, ale o jego potencjalnym niebezpieczeństwie będzie decydowało to, czy jest w dłoni, ukryty, czy też osoba sama go okazała i odłożyła w bezpieczne miejsce);
• warunki poznawcze (obejmuje zjawiska, zdarzenia i sytuacje znane, wcześniej zidentyfikowane co do ich charakteru i możliwych skutków, jak również te, które mogą wystąpić; przy czym również są znane, funkcjonujące i przygotowane wcześniej standardowe procedury przeciwdziałania); do których należą m.in.:
– różnice indywidualne postrzegającego (tj. inteligencja, osobowość, temperament, zdolności i styl poznawczy);
– poziom emocji postrzegającego – w dużej mierze zależny od poziomu napięć w otoczeniu zewnętrznym i wewnętrznym postrzeganego systemu; do głównych emocji mających związek z zagrożeniem należą lęk i strach;
– odległość czasowa lub przestrzenna do stanów granicznych w otoczeniu zewnętrznym lub wewnętrznym;
W warunkach silnych napięć i naprężeń w otoczeniu zewnętrznym, jak również w otoczeniu wewnętrznym wzrasta prawdopodobieństwo uruchomienia mechanizmu zmian określanego w literaturze: „Małe przyczyny, powodują duże skutki”. W praktyce wyraża się to głównie tym, że z pozoru mała przyczyna uruchamia narastającą kaskadę kolejnych zdarzeń. W warunkach silnych napięć i naprężeń wzrasta wrażliwość na niewielkie zaburzenia. W rezultacie zwiększa się niebezpieczeństwo pojawienia się tzw. zaskoczeń rozumianych jako nieoczekiwany rozwój sytuacji, nieoczekiwane zachowania, nieoczekiwane rozwiązania.
• przebieg procesów zintegrowanego postrzegania sygnału ostrzegawczego, czyli wszystkich elementów składowych, które od momentu identyfikacji i rozpoznania sygnału ostrzegawczego mają wpływ na rozpoznanie rzeczywistego zagrożenia i prawidłową reakcję [10].
8. Umiejętności motoryczne.
Każdy policjant musi być pewny swoich umiejętności w zakresie stosowania śpb, a zwłaszcza siły fizycznej. W badaniach stwierdzono, że wystąpienie obrażeń zarówno obywateli, jak i funkcjonariuszy są bardziej prawdopodobne, gdy uprawniony musi zastosować dodatkową siłę po tym, jak początkowa technika okazała się niewystarczająca do przejęcia kontroli nad napastnikiem. Im dłużej funkcjonariuszowi zajmuje przejęcie kontroli nad agresorem, tym większe prawdopodobieństwo, że obie strony zostaną ranne.
Inne doniesienia naukowe potwierdzają, że im dłużej trwa konflikt werbalny między funkcjonariuszem a osobą, tym bardziej prawdopodobne jest, że funkcjonariusz użyje siły, nawet gdy osoba ta wykazuje bierny opór. Na podstawie istniejących badań można stwierdzić, że gdy funkcjonariusze w określonych sytuacjach szybko przejmą fizyczną kontrolę nad osobami agresywnymi, stawiającymi opór, to prawdopodobnie zapobiegną dalszej eskalacji interwencji, co ostatecznie będzie wymagało użycia mniejszej siły i spowoduje zmniejszenie ryzyka obrażeń ciała. Funkcjonariusze muszą być jednak pewni swoich umiejętności w zakresie stosowania technik obezwładniania osób [1].
Zgodnie z zarządzeniem nr 6 Komendanta Głównego Policji z 12 lutego 2024 r. policjanci są zobowiązani do udziału w zajęciach z kształtowania podstawowych zdolności motorycznych co najmniej raz w roku, a w zakresie taktyki i technik interwencji co najmniej raz w półroczu. Tego rodzaju doskonalenie ma na celu utrzymanie lub podnoszenie poziomu przygotowania funkcjonariuszy do wykonywania zadań służbowych. W trakcie prowadzenia zajęć powinni stosować się do zaleceń i dobrych praktyk w zakresie nauczania technik zwiększających bezpieczeństwo podczas przeprowadzanych interwencji, powinni zwracać szczególną uwagę na dwa podstawowe zagrożenia, które mogą skutkować śmiercią zatrzymywanego przez uduszenie, tj. uciśnięcie tułowia lub zadławienie [11].
Uciśnięcie tułowia osoby leżącej na podłożu grozi jej uduszeniem, jeżeli jest wydłużone w czasie i połączone z innymi technikami zmniejszającymi możliwość prawidłowej wentylacji płuc. Jeżeli sytuacja tego wymaga, jedyną dopuszczalną techniką, stosowaną w obrębie szyi i głowy, jest obchwyt szyi. Ucisk boczny na szyję prowadzi do kontrolowanego niedotlenienia mózgu i wywołania stanu przedomdleniowego u obezwładnianej osoby. Obezwładnienie z obchwytem szyi służy tylko do krótkotrwałego unieruchomienia osoby, a w przypadku współpracy z zespołem ratownictwa medycznego – do bezpiecznego podania leków, a nie do jakiegokolwiek dłuższego unieruchomienia [11].
9. Regulacja emocji i zachowania.
Policja jest narażona na sytuacje, które wywołują intensywne emocje, ale jednocześnie wymagają kontrolowanej reakcji. Praca Policji jest niebezpieczna i nieprzewidywalna, wiąże się z wieloma interakcjami z osobami, które mogą być niespokojne, złe, zdenerwowane lub zdezorientowane. Podczas służby zawsze będą zdarzać się sytuacje, w których będą konieczne automatyczne reakcje (czyli szybkie myślenie) i związane z tym ryzyko (w tym też odpowiedzialność karna). Funkcjonariusze powinni regulować własne emocje i zachowania, aby podejmować trafne decyzje podczas interakcji ze społeczeństwem, niezależnie od tego, jak antagonistyczna staje się sytuacja. W wielu przypadkach może to pozwolić funkcjonariuszom na osiągnięcie ważnych celów.
Warto też poznać swoje ukryte uprzedzenia. Są to nieświadome postawy, przekonania lub stereotypy, które wpływają na to, jak postrzegamy innych i wchodzimy z nimi w interakcje. W przeciwieństwie do jawnych uprzedzeń, które są świadome i łatwe do zidentyfikowania, ukryte uprzedzenia działają poniżej poziomu świadomości. Mogą kształtować nasze osądy i decyzje w subtelny i często niezamierzony sposób, wpływając na różne aspekty naszych interakcji z ludźmi [13].
10. Umiejętność traktowania ludzi w sposób proceduralnie sprawiedliwy.
Policyjni eksperci i badacze akademiccy, szczególnie w Australii, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, poświęcili wiele wysiłku w ciągu ostatnich kilku dekad, aby zrozumieć, jak traktowanie obywatela przez funkcjonariusza podczas interwencji może wpłynąć na jej przebieg. Proceduralna sprawiedliwość pozytywnie wpływa na zachowanie i kontakt z obywatelami. Prawdopodobnie jest to kompetencja, która może zwiększyć zdolność funkcjonariusza do skutecznego zarządzania potencjalnie niestabilnymi interakcjami podczas przeprowadzanych interwencji.
Kluczowe elementy kontaktu z obywatelem w tym zakresie powinny zawierać się w:
• dialogu, który zachęca obywateli do udziału w interakcji przed podjęciem decyzji przez funkcjonariusza (tzw. głos obywatela);
• neutralności w podejmowaniu decyzji przez funkcjonariusza;
• wyrażaniu godności i szacunku dla osób podczas całego spotkania;
• utrzymywaniu zaufania, że działanie policjanta opiera się tylko na jego dobrych zamiarach związanych z realizacją zadań służbowych [2].
Dyskusja
Biorąc pod uwagę wskazane powyżej elementy mające wpływ na prawidłowe wykonywanie zadań przez policjantów w zakresie użycia śpb i broni palnej oraz obowiązujący program szkolenia zawodowego podstawowego, można stwierdzić, że są one zawarte w treściach programu szkolenia. Rodzi się zatem pytanie, co czasami zawodzi?
Zdarzenia związane z przekroczeniem uprawnień w zakresie użycia śpb przez funkcjonariuszy Policji są przede wszystkim proceduralnie rozpatrywane przez pryzmat naruszenia dyscypliny służbowej i ewentualnie popełnienia przestępstwa. W przypadku udowodnienia winy policjant ponosi konsekwencje swoich czynów w zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej i w razie popełnienia przez niego przestępstwa – odpowiedzialności karnej [3].
Troskliwy rodzic, który ocenia zły czyn swojego dziecka, zapyta najpierw: „Dlaczego to zrobiłeś?”. Na pewno nie dąży od razu do bezrefleksyjnego ukarania dziecka. Może się okazać, że zły czyn był spowodowany:
• strachem lub lękiem;
• brakiem wsparcia;
• brakiem nadzoru nad wcześniejszymi, mniejszymi wybrykami;
• niedyspozycją ze względu na chorobę, przemęczeniem itp.;
• odreagowaniem innych złych przeżyć, emocji, które się skumulowały;
• brakiem zainteresowania rodzica potrzebami dziecka.
Ogromne znaczenie w przygotowaniu do pełnienia służby mają policyjni instruktorzy – począwszy od szkół policyjnych, a skończywszy na komórkach szkoleniowych poszczególnych jednostek organizacyjnych Policji. To oni, przez swoją postawę, wiedzę i umiejętności, wskazują prawidłowe techniki i rozwiązywanie sytuacji.
Od końca 2021 r. w szkołach i we wszystkich garnizonach jest prowadzony kurs w zakresie podejmowania interwencji i reagowania na niestandardowe zachowania osób (w skrócie – RNZ). Kurs ten daje możliwość oceny wiedzy i umiejętności w zakresie prawidłowego użycia śpb przez policjantów. Ponadto jest olbrzymią platformą wymiany informacji dotyczących różnorodności charakteru przeprowadzanych interwencji. To od prowadzących zajęcia zależy, jaka będzie jakość tych zajęć. Jednym z ważniejszych elementów nauczania funkcjonariuszy jest dobrze skonstruowany scenariusz zajęć praktycznych, który musi uwzględniać:
• realizm (odzwierciedlać jak najbardziej życiową sytuację, a nie wyimaginowane spojrzenie instruktora na rzeczywistość);
• wywołanie pożądanych działań przez realizację scenariusza (w tym przypadku właściwie deeskalacja konfliktu lub prawidłowe zastosowanie śpb albo też procedura w sytuacji skutkowego użycia śpb);
• samoskuteczność (policjant musi nabrać pewności podczas zajęć, aby mógł z takim zasobem realizować zadania podczas służby).
Pomysł, który należałoby rozważyć, to stworzenie grup roboczych przy KWP/KSP dot. optymalizacji procesu doskonalenia zawodowego lokalnego, w których wyznaczeni przedstawiciele wydziałów szkolenia, prewencji i kontroli wymienialiby się wnioskami dotyczącymi jakości przeprowadzanych interwencji policjantów.
Podsumowanie
Wskazane w artykule elementy stanowią wypadkową – z wynikiem pozytywnym – jeżeli zostaną wprowadzone w system kształcenia policjantów. Jednak gdy zostaną zbagatelizowane, efektem może być tragiczna sytuacja – z jednej strony popełnienie przestępstwa przez funkcjonariusza, z drugiej – spowodowanie poważnych obrażeń ciała u osoby, a nawet jej śmierci.
Oddziaływania śpb i broni palnej na organizm człowieka i ryzyka powstania poważnych obrażeń ciała całkowicie wyeliminować nie można. Jednak funkcjonariusze jako osoby uprawnione do stosowania śpb muszą bezwzględnie stosować się do zasad, procedur ich użycia i wykorzystania. Ponadto sam ustawodawca przewidział, że w przypadku zastosowania tych środków może dojść do sytuacji zagrożenia życia i zdrowia człowieka. Policjanci muszą być więc profesjonalnie przygotowani do prawidłowej reakcji na tzw. skutkowe użycie śpb i broni palnej [4].
Policja powinna być otwarta na badania w zakresie skutków użycia śpb i broni palnej oraz ich wpływu w obszarze nauk o zdrowiu, psychologii, socjologii i nauk o bezpieczeństwie. Skuteczność działania interweniujących policjantów są przez opinię publiczną często ocenianie przez pryzmat nieudolności lub też przekroczenia uprawnień (szczególnie w obszarze stosowania przymusu bezpośredniego). Środki przymusu bezpośredniego i broń palna są niejako jak ogień, nie wolno się ich bać, trzeba wiedzieć, jak się z nimi obchodzić. Użyte w odpowiedni sposób dają poczucie bezpieczeństwa i chronią ludzi przed zagrożeniem, jednak nieostrożnie lub bezmyślnie użyte mogą doprowadzić do tragedii.
nadkom. dr Michał Kurdziel
Sekcja Doskonalenia Zawodowego Wydziału Kadr i Szkolenia
KWP w Szczecinie
zdj. ze zbiorów autora
Bardzo ważna jest umiejętność przejścia ze środków przymusu bezpośredniego na broń palną i odwrotnie
1. W pierwszej kolejności w kontakcie z osobami należy zastosować techniki deeskalacyjne.
2. ŚPB ma gwarantować przewagę nad przeciwnikiem podczas interwencji.
3. Umiejętność płynnego przejścia z jednego śpb na inny jest kluczowa podczas technik interwencji.
Obchwyt szyi polega na objęciu szyi osoby agresywnej przez policjanta będącego za jej plecami w taki sposób, aby kość promieniowa szczelnie dociskała jedną powierzchnię boczną szyi, a drugą powierzchnię kość ramienna. Krtań i tchawica napastnika znajdują się centralnie w dole łokciowym funkcjonariusza. Tylna powierzchnia szyi domykana jest szczelnie przez dłoń, mięsnie obręczy barkowej i głowę funkcjonariusza ze wsparciem klatki piersiowej. Nacisk na naczynia naczynia krwionośne w obrębie szyi szyjne prowadzi już po kilku sekundach do kontrolowanego niedotlenienia mózgu, co powoduje stan przedomdleniowy i pozwala na kontrolę osoby przez jej obezwładnienie.
Punktowe śródtytuły pochodzą z cytowanej publikacji: Knowledge, Skills, and Abilities for Managing Potentially Volatile Police-Public Interactions: A Narrative Review.
[1] Filipowicz G., Zarządzanie kompetencjami zawodowymi, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 17.
[2] Bennell C., Jenkins B., Blaskovits B., Semple T., Khanizadeh A.-J., Brown A.S. and Jones N.J. (2022), Knowledge, Skills, and Abilities for Managing Potentially Volatile Police–Public Interactions: A Narrative Review. Front. Psychol. 13:818009, doi: 10.3389/fpsyg.2022.818009.
[3] Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2024 r. poz. 145, z późn. zm.).
[4] Ustawa z 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz. U. z 2024 r. poz. 383, z późn. zm.)
[5] Decyzja nr 399 Komendanta Głównego Policji z 18 listopada 2021 r. w sprawie programu nauczania na kursie specjalistycznym dla policjantów służby prewencyjnej z zakresu podejmowania interwencji i reagowania na niestandardowe zachowania osób, wobec których są one podejmowane (Dz. Urz. KGP poz. 161).
[6] Ogińska-Bulik N., Stres zawodowy u policjantów. Źródła – Konsekwencje – Zapobieganie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 2003.
[7] De Vylder J., Lalane M., Fedina L., The Association Between Abusive Policing and PTSD Symptoms Among U.S. Police Officers, Journal of the Society for Social Work and Research 2019 10:2, 261–273.
[8] Jetelina K.K., Beauchamp A.M., Reingle Gonzalez J.M., Molsberry R.J., Bishopp S.A., Lee S.C., Cumulative, high-stress calls impacting adverse events among law enforcement and the public, BMC Public Health. 2020 Jul 20;20(1):1137. doi: 10.1186/s12889-020-09219-x. PMID: 32690028; PMCID: PMC7370484.
[9] https://nij.ojp.gov/topics/articles/use-force-continuum [dostęp: 7.01.2025 r.].
[10] Ćwik B., Postrzeganie zagrożeń – aspekty poznawcze, w: Nauki społeczne i ekonomiczne – węzłowe zagadnienia, Wydawnictwo Uczelni Techniczno-Handlowej w Warszawie, Warszawa 2017, s. 190–211.
[11] Zarządzenie nr 6 Komendanta Głównego Policji z 12 lutego 2024 r. w sprawie zajęć i sprawdzianów ze sprawności fizycznej policjantów (Dz. Urz. KGP poz. 10).
[12] Interwencje Policji wobec osób z zaburzeniami psychicznymi. Broszura dla funkcjonariuszy Policji, Rzecznik Praw Obywatelskich, Dyrektor Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur, Warszawa 2022 r. , źródło: https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/broszura-kmpt-interwencje-policji-zaburzenia-psychiczne [dostęp: 7.01.2025 r.].
[13] https://www.osce.org/files/f/documents/7/1/475799.pdf [dostęp 7.01.2025 r.].
[14] Hutter R.I., Renden P.G., Kok M., Oudejans R., Koedijk M., Kleygrewe L., Criteria for the High Quality Training of Police Officers, Police Conflict Management, Volume II, 2023.
