Najważniejszą cechą wyrażającą istotę procesu karnego jest to, że stanowi on prawnie uregulowaną działalność procesową organów postępowania i innych jego uczestników, mającą na celu rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby, której zapewnia się prawo do obrony, aby wydane rozstrzygnięcie końcowe odpowiadało dyrektywie prawdy materialnej i poczuciu sprawiedliwości.

ISTOTA POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO

Istotą postępowania przygotowawczego, jako pierwszego stadium procesu karnego, jest ustalenie, czy czyn zabroniony został rzeczywiście popełniony i stanowi on przestępstwo oraz zgromadzenie dowodów pozwalających na ustalenie sprawcy przestępstwa i uprawdopodobnienie jego zawinienia w związku z naruszeniem normy prawa karnego1.

Czynności dowodowe w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym od 1 lipca 2015 roku pod nadzorem prokuratora przez Policję mają co do zasady służyć oskarżycielowi publicznemu (prokuratorowi) do podjęcia decyzji co do sposobu zakończenia postępowania przygotowawczego2, a jedynie w wyjątkowych przypadkach, gdy przeprowadzenie dowodu przed sądem nie będzie możliwe, będą wykorzystane do ustalania faktów w postępowaniu sądowym.

Od tej daty do lamusa historii odejdzie praktyka polegająca na tym, że na rozprawie sądowej weryfikowane są akta postępowania przygotowawczego, co prawnicy anglosascy konstatują, że „na kontynencie sądzi się akta, a nie człowieka”.

Oczywiste wydaje się, że naturalnym dążeniem każdego organu prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze jest doprowadzenie do oskarżenia i skazania sprawcy przestępstwa. Do podjęcia decyzji o wniesieniu aktu oskarżenia konieczne jest dysponowanie przez prokuratora dowodami eliminującymi niepewność co do popełnienia przez podejrzanego przestępstwa. Prokurator, wnosząc oskarżenie, musi być subiektywnie przekonany o słuszności zarzutu i mieć do takiego przekonania obiektywne podstawy. Efekt pracy organów ścigania, w szczególności Policji, stanowi punkt wyjścia przy uruchamianiu procedur mających doprowadzić do rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu w jego sądowym stadium.

Należy jednak pamiętać, że w myśl przepisu art. 4 k.p.k. (zasada obiektywizmu) wszystkie organy prowadzące postępowanie karne muszą badać i uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Organy te, nastawione głównie na ściganie karne, dbać powinny przede wszystkim, aby nie doszło do niesłusznego postawienia komukolwiek zarzutów, a następnie do oskarżenia przed sądem.

Od 1 lipca 2015 roku sąd będzie zwolniony z obowiązku poszukiwania i przeprowadzania dowodów z urzędu, dbania o wyjaśnienie wszelkich okoliczności sprawy, w tym pojawiających się wątpliwości, które uzasadniają ewentualne wyjście poza przedstawiony mu przez strony procesowe materiał dowodowy. Obowiązki te będą spoczywać w pierwszej kolejności na oskarżycielu publicznym, ale pośrednio także na Policji.

„To bowiem na barkach prokuratorów spocznie główny ciężar procesu. Jeżeli mu nie podołają, nie udowodnią przed sądem winy, przegrają sprawę, ale wraz z nimi przegra i społeczeństwo3”.

CELE POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO

Postępowanie przygotowawcze obejmuje śledztwo albo dochodzenie oraz czynności niecierpiące zwłoki (art. 308 i 17 par. 2 k.p.k.), a także fazę przygotowania aktu oskarżenia. Jako jeden z etapów postępowania karnego realizuje cele, które stoją przed postępowaniem karnym (cele ogólne – art. 2 par. 1 k.p.k.), jak też cele właściwe tylko temu postępowaniu (cele autonomiczne – art. 297 k.p.k.).

Art. 297 par. 1 k.p.k. wskazuje, że celami postępowania przygotowawczego od 1 lipca 2015 będą:

1) ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo,
2) wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy,
3) zebranie danych stosownie do art. 213 i 214 k.p.k.,
4) wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody,
5) zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów w zakresie niezbędnym do stwierdzenia zasadności wniesienia aktu oskarżenia albo innego zakończenia postępowania, jak również do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodów i przeprowadzenie ich przed sądem.

Generalnym jego celem jest wyjaśnienie, czy istnieje podstawa do wniesienia aktu oskarżenia w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego; wskazuje na to treść art. 322 k.p.k. Cele szczególne zostały usystematyzowane w taki sposób, że z reguły osiągnięcie jednego z pozytywnym skutkiem pociąga za sobą konieczność realizacji następnego. Niektóre, siłą rzeczy bywają realizowane równolegle.

Od 1 lipca 2015 roku nie ulegają zmianie – w sensie normatywnym i w wymiarze praktycznym – następujące cele postępowania przygotowawczego:

1. Ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo,

istota celu polega na upewnieniu się, czy określone zdarzenie faktycznie miało miejsce, czy popełniono czyn zabroniony oraz czy czyn ten wyczerpuje znamiona określonego w prawie karnym przestępstwa. Ma on ścisły związek z przepisem art. 303 k.p.k. (postępowanie wszczyna się w przypadku istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa, a więc w oparciu o uzasadnione posiadanymi danymi wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa).

2. Wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy,

cel ten należy uznać za zrealizowany po zebraniu dowodów, które dają podstawę do przedstawienia zarzutu, a następnie postawienia podejrzanego przed sądem. Ujęcie sprawcy nie jest czynnością obligatoryjną. Niewypełnienie tego celu wpływa na dalszy bieg postępowania – w razie niewykrycia sprawcy popełnionego przestępstwa postępowanie należy umorzyć (wobec niewykrycia sprawcy), w przypadku ustalenia sprawcy przestępstwa, lecz niemożności jego ujęcia postępowanie ulega zawieszeniu, a czynności poszukiwawcze będą kontynuowane4. 

3. Zebranie danych stosownie do art. 213 i 214,

zgodnie z przepisem art. 213 k.p.k. w postępowaniu należy ustalić tożsamość oskarżonego, jego numer PESEL, a w przypadku osoby nieposiadającej numeru PESEL, numer i nazwę dokumentu stwierdzającego tożsamość oraz nazwę organu, który wydał dokument, a także wiek oskarżonego, jego stosunki rodzinne i majątkowe, wykształcenie, zawód i źródła dochodu oraz dane o jego karalności, a w miarę możliwości również NIP. Jeżeli podejrzany był już prawomocnie skazany oraz w sprawach o zbrodnie dołącza się do akt postępowania odpis lub wyciąg wyroku oraz dane dotyczące odbycia kary. Art. 214 k.p.k. przewiduje możliwość zarządzenia przeprowadzenia wywiadu środowiskowego5.

Reasumując, należy stwierdzić, że zachowują aktualność wszelkie reguły (wskazówki praktyczne) odnoszące się do tych celów postępowania.

Natomiast zmiany dotyczą celów kolejnych:

4. Wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody.

Wyjaśnienie okoliczności sprawy ma pozwolić na pełną ocenę okoliczności zdarzenia, jak też zachowania sprawcy. Są to okoliczności dotyczące czasu, miejsca, sposobu i formy popełnienia przestępstwa oraz jego skutków, a także decydujące o rodzaju winy (umyślność lub nieumyślność), ewentualnie wyłączające odpowiedzialność karną (np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności, niepoczytalność lub poczytalność), okoliczności dotyczące stopnia społecznej szkodliwości czynu, a także stanowiące podstawę wymiaru kary, jej rodzaju i formy oraz środków związanych z jej wymiarem. W zakres wyjaśnienia okoliczności sprawy wchodzi ustalenie, na czyją szkodę popełniono przestępstwo, a także ustalenie rozmiarów szkody.

Biorąc pod uwagę możliwość ograniczenia czynności dowodowych zarówno w śledztwie, jak i w dochodzeniu do ustalenia, czy zachodzą wystarczające podstawy do wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia postępowania (art. 297 i 325h k.p.k.) koncentrować należy się na starannym, dokładnym wyjaśnieniu kwestii dających odpowiedź na pytanie: czy należy wnieść akt oskarżenia, czy też umorzyć postępowanie przygotowawcze? Zakres wyjaśnienia okoliczności zależeć będzie od rodzaju sprawy, a czynności zmierzające do tego muszą pozostawać w związku z konkretnymi okolicznościami, które należy wyjaśnić.

5. Zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów w zakresie niezbędnym do stwierdzenia zasadności wniesienia aktu oskarżenia albo innego zakończenia postępowania, jak również do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodów i przeprowadzenie ich przed sądem.

Należy zauważyć, że wszystkie wymienione cele postępowania przygotowawczego są realizowane w drodze przeprowadzanego postępowania dowodowego i to odpowiednio dokumentowanego.

Przepis art. 297 par. 1 pkt 5 k.p.k. – od uchwalenia k.p.k. z 1997 r. zmieniany był kilka razy. Kolejna jego zmiana ma przełożyć się z dniem 1 lipca 2015 roku na prowadzenie postępowań przygotowawczych i wpłynąć na wykształconą w oparciu o dotychczasowe przepisy, praktykę w tym zakresie, przy uwzględnieniu założenia, że informacje zebrane w ich toku, co do zasady, będą materiałem uzasadniającym i wspierającym oskarżenie.

Zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów w zakresie niezbędnym – to czynności, które mają zapewnić prokuratorowi możliwość posłużenia się nimi przed sądem, gdyby wcześniej nie przemawiały za umorzeniem postępowania. Przywołane znowelizowane brzmienie tego celu, zgodnie z uzasadnieniem rządowego projektu ustawy, powinno być rozumiane jako „dyrektywa zbierania i utrwalania dowodów w takim zakresie, jaki jawi się niezbędny dla wsparcia skargi oskarżycielskiej i możliwości realizacji roli, jaką oskarżycielowi przyjdzie pełnić po wniesieniu aktu oskarżenia”6. W praktyce oznaczać to ma przeprowadzenie w postępowaniu przygotowawczym jedynie tych dowodów, których przeprowadzenie przed sądem nie będzie możliwe, a także tych, które mają fundamentalne znaczenie dla podjęcia decyzji o zasadności i dopuszczalności wniesienia w sprawie oskarżenia.

Zebranie dowodów – to ich ujawnienie, np. śladów linii papilarnych poprzez wykorzystanie odpowiedniej metody, zgromadzenie, np. odebranie dowodów (art. 217 par. 2).

Zabezpieczenie – zapewnienie dowodom bezpiecznych warunków, pozwalających na przetrwanie do czasu, gdy konieczne będzie skorzystanie z nich, m.in. na rozprawie sądowej, np. złożenie dowodów rzeczowych w odpowiednim miejscu.

Utrwalenie – nadanie dowodom trwałości, następuje głównie przez spisanie protokołów ze składanych wyjaśnień i zeznań, dołączenie opinii biegłych, odnalezienie i zabezpieczenie rzeczy, przedmiotów, dokonanie oględzin miejsc, osób lub rzeczy, dołączenie do akt innych dokumentów urzędowych i prywatnych (art. 143 par. 1 pkt 2, 3 i 5).

Należy jednak pamiętać, że w postępowaniu przygotowawczym niezmiennie obowiązują i będą obowiązywały zasada prawdy i zasada obiektywizmu, które nie zwalniają od gromadzenia w tym postępowaniu wszelkich dowodów pozwalających na stwierdzenie słuszności decyzji o sposobie jego zakończenia. Prowadzący to postępowanie policjant ma obowiązek poszukiwania wszystkich źródeł dowodu, które ewentualnie mogą być wykorzystane przez prokuratora przed sądem. Przepis art. 297 par. 1 pkt 5 k.p.k. jedynie umożliwia ograniczenie do pewnego minimum zakresu czynności dowodowych wykonywanych na etapie postępowania przygotowawczego. To minimum, w każdej sprawie może być inne, a wyznaczać je będą takie efekty czynności wykrywczych i taki stan wyjaśnienia okoliczności sprawy, które przede wszystkim pozwolą na wniesienie oskarżenia lub na zakończenie postępowania w inny sposób, tj. przez jego umorzenie, np. gdy znajdą się dowody, na podstawie których będzie można stwierdzić, że podejrzany nie popełnił zarzucanego mu czynu.

Konkludując, od 1 lipca 2015 roku odmienny od obecnego będzie cel wykonywania czynności dowodowych na etapie postępowania przygotowawczego:

– dowody mają być zbierane, zabezpieczane i utrwalane nie dla sądu, lecz dla prokuratora,
– uzyskanie dowodów niezbędnych dla prokuratora do podjęcia decyzji o sposobie zakończenia tego stadium postępowania przygotowawczego,
– podjęcie wszelkich czynności dowodowych o charakterze niepowtarzalnym oraz tych, w stosunku do których istnieje ryzyko, że na etapie sądowym nie będzie możliwe ich przeprowadzenie.

Trzeba będzie zerwać z tradycyjnym sposobem myślenia, sprowadzającym się do przeświadczenia o konieczności ustalania i utrwalania wszystkiego, co jest możliwe w danej sprawie. Trzeba będzie odrzucić zakorzeniony w praktyce policjantów i prokuratorów nawyk „gromadzenia” na etapie przedsądowym postępowania karnego pełnego i wyczerpującego materiału dowodowego oraz nawyk sędziów sprowadzający się do oczekiwania, że postępowanie przygotowawcze było przeprowadzone w możliwie najszerszym zakresie.

cdn.

insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista Biura Służby Kryminalnej KGP

1 Jerzy Zientek w „Istota, zakres i cele postępowania przygotowawczego”. http://www.zielona-gora.po.gov.pl/index.php?id=26

2 Sposoby zakończenia postępowania przygotowawczego to: wniesienie aktu oskarżenia, skierowanie wniosku o warunkowe umorzenie postępowania (art. 336 § 1 k.p.k.), skierowanie wniosku o umorzenie postępowania przygotowawczego z powodu niepoczytalności i zastosowanie środków zabezpieczających (art. 324 k.p.k.), umorzenie z innych przyczyn).

3 Wypowiedź M. Jeż-Ludwichowskiej, Głos w dyskusji, (w:) P. Wiliński (red.), Kontradyktoryjność w polskim procesie karnym, Warszawa 2013.

4 Ustawa z 26 czerwca 2014 r. o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw ustanawia poszukiwanie jako zadanie Policji – art. 14. ust. 1 (Dz.U. z 2014 r., poz. 1199) – wchodzi w życie z dniem 8 października 2014 r.

5 W Sejmie RP trwają prace nad kolejnymi zmianami w procedurze karnej (druk sejmowy nr 2393), planuje się dodanie w art. 213 k.p.k. nowego § 1a w brzmieniu: „§ 1a. w postępowaniu należy także uzyskać informacje z systemu teleinformatycznego ministra właściwego do spraw finansów publicznych, dotyczące stosunków majątkowych i źródeł dochodu oskarżonego, w tym prowadzonych i zakończonych postępowań podatkowych, na podstawie aktualnych danych znajdujących się w tym systemie. Informację uzyskuje się drogą elektroniczną”.

6 Uzasadnienie projektu ustawy, druk sejmowy nr 870, s. 9.


Zobacz także:
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 2) (nr 114/09.2014)
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 1) (nr 113/08.2014)