Najczęściej są to mieszaniny różnych substancji, mające legalne zastosowanie na rynku, które samoistnie nie są groźne, dopiero po połączeniu ich z innymi chemikaliami, równie niegroźnymi w postaci czystej lub po przetworzeniu ich domowymi sposobami, stają się niebezpiecznymi materiałami wybuchowymi.
ZAGROŻENIA
W zamachu w Bostonie w kwietniu 2013 r., w Paryżu w listopadzie 2015 r. czy w Brukseli w marca 2016 r. wykorzystano ładunki wybuchowe domowej roboty. Ale korzystają z nich nie tylko terroryści. Także zorganizowane grupy przestępcze i przestępcy kryminalni, których działalność nie kwalifikuje się jako przestępczość zorganizowana1. Przykładem może być zamach przeprowadzony przez studenta chemii, 19 letniego Pawła R., który 19 maja, we Wrocławiu, podłożył w autobusie skonstruowane przez siebie urządzenie wybuchowe – szybkowar. Z powodu drobnej pomyłki popełnionej w czasie przygotowywania ładunku bomba nie wybuchła, tylko spaliła się, dzięki czemu nie doszło do tragedii.
ROZWIĄZANIA
Potrzeba uregulowania oraz zwiększenia kontroli nad materiałami, które legalnie wykorzystywane są przy wytwarzaniu rozpuszczalników, farb czy środków czystości, a które jednocześnie są prekursorami materiałów wybuchowych i mogą posłużyć do konstrukcji urządzeń wybuchowych, istnieje od dawna.
Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej, uwzględniając wniosek Komisji Europejskiej oraz zalecenie Stałego Komitetu ds. Prekursorów ustanowionego przez Komisję w 2008 r., wydały Rozporządzenie nr 98/2013 w sprawie wprowadzenia do obrotu i używania prekursorów materiałów wybuchowych. Głównym celem rozporządzenia było unormowanie rynku prekursorów tak, aby maksymalnie utrudnić wytwarzanie materiałów wybuchowych metodami domowymi. Przestępcy nie dysponują zazwyczaj środkami czy wiedzą specjalistyczną, pozwalającą na wyprodukowanie takich prekursorów, natomiast łatwo mogą je kupić na wolnym rynku.
Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej w rozporządzeniu zaleciły unormowanie rynku prekursorów materiałów wybuchowych w celu zharmonizowanych zasad dotyczących udostępniania, wprowadzania, posiadania i używania substancji lub mieszanin, które mogą być użyte do nielegalnego wyrobu materiałów wybuchowych, w celu ograniczenia ich dostępności dla przeciętnych użytkowników2 oraz wprowadzenia obowiązku zgłaszania podejrzanych transakcji3, zniknięć oraz kradzieży znacznych ilości substancji wzdłuż całego łańcucha dostaw, przez wprowadzenie:
– systemu pozwoleń i rejestracji;
– etykietowania;
– systemu zgłaszania podejrzanych transakcji;
– systemu punktów kontaktowych.
Zalecenia te zostały wprowadzone do polskiego systemu prawnego ustawą z 13 kwietnia 2016 r. o bezpieczeństwie obrotu prekursorami materiałów wybuchowych (Dz.U. z 2016 r., poz. 669), która weszła w życie 15 lipca 2016 r. Nałożyła ona na przedsiębiorców oraz osoby fizyczne obowiązek zgłaszania podejrzanych transakcji, zniknięć lub kradzieży znacznych ilości substancji określonych w załączniku I i II do rozporządzenia (UE) nr 98/2013 pod groźbą grzywny albo kary ograniczenia wolności4. W celu umożliwienia zgłaszania podejrzanych transakcji nałożyła również obowiązek prowadzenia przez Komendanta Głównego Policji ogólnopolskiego systemu zgłaszania podejrzanych transakcji w systemie teleinformatycznym.
KRAJOWY PUNKT KONTAKTOWY
Decyzją nr 58 z 22 lutego 2016 r. Komendant Główny Policji powołał w KGP zespół, którego zadaniem było przygotowanie planu utworzenia ogólnopolskiego systemu zgłaszania takich transakcji oraz utworzenie w KGP Krajowego Punktu Kontaktowego (KPK) realizującego zadania związane z funkcjonowaniem tego systemu. Zespół opracował koncepcję zgłaszania transakcji oraz umiejscowienie KPK do spraw prekursorów materiałów wybuchowych w Wydziale Analizy Kryminalnej Biura Wywiadu i Informacji Kryminalnych KGP.
Zespół rozpoczął prace w lutym 2016 r., natomiast ustawa nałożyła obowiązek rejestracji tych zdarzeń od 15 sierpnia 2016 roku. Tak krótki okres nie pozwolił na zbudowanie nowego systemu teleinformatycznego, dlatego zdecydowano wykorzystać Sytem Informacji Operacyjnych, który ma niezbędne funkcjonalności techniczne. SIO to funkcjonująca w całym kraju baza danych z bardzo rozbudowanym modułem umożliwiającym dokonywanie skomplikowanych przeszukań zasobów oraz posiadająca system zabezpieczeń chroniący przechowywane informacje. Skorzystanie z SIO oznaczało, że uruchomienie rejestru nie spowodowało dodatkowych kosztów związanych z zakupem i wdrożeniem nowego systemu.
PODSTAWA PRAWNA
11 sierpnia 2016 r. Komendant Główny Policji wydał zarządzenie nr 12 w sprawie prowadzenia ogólnopolskiego sytemu zgłaszania prób dokonania lub przeprowadzenia podejrzanych transakcji, zniknięć i kradzieży znacznych ilości substancji, które mogą być użyte do nielegalnego wytwarzania materiałów wybuchowych oraz mieszanin lub substancji zawierających te substancje oraz wykonywania zadań krajowego punktu kontaktowego ustanowionego na potrzeby działania tego systemu (Dz.Urz. z 2016 roku, poz. 54). Zarządzenie reguluje umiejscowienie na poziomie wykonawczym i organizacyjnym KPK, jego zadania oraz obowiązki. Określa metody i formy wykonywania zadań oraz poszczególne upoważnienia dotyczące systemu zgłaszania. Ponadto opisuje tryb postępowania przy przyjmowaniu zgłoszeń oraz określa stosowne formularze konieczne do rejestrowania zgłoszeń i dokonywania zapytań.
Wydanie zarządzenia umożliwiło uruchomienie KPK i tak 15 sierpnia 2016 roku Krajowy Punkt Kontaktowy do spraw prekursorów materiałów wybuchowych rozpoczął swoją działalność. Od tego dnia jest gotowy rejestrować i monitorować podejrzane transakcje na terenie całego kraju, umożliwiając w ten sposób realizację przez podmioty gospodarcze oraz zwykłych użytkowników ustawowego obowiązku zgłaszania podejrzanych transakcji.
ZADANIA KPK
Głównym zadaniem jest obsługa ogólnopolskiego systemu zgłaszania podejrzanych transakcji lub prób dokonania takich transakcji, zniknięć i kradzieży znacznych ilości substancji wymienionych w załącznikach I i II do rozporządzenia (UE) nr 98/2013 lub w aktach delegowanych wydanych na podstawie art. 12 tego rozporządzenia oraz mieszanin lub substancji zawierających te substancje, o których mowa w rozdziale 2 ustawy z 13 kwietnia 2016 r. o bezpieczeństwie obrotu prekursorami materiałów wybuchowych. Obsługa ta polega m.in. na odbieraniu połączeń telefonicznych oraz poczty elektronicznej uruchomionej na potrzeby zgłaszania podejrzanych transakcji oraz prowadzeniu ewidencji zgłoszeń podejrzanych transakcji lub prób dokonania takich transakcji, zniknięć i kradzieży znacznych ilości opisanych substancji i mieszanin.
Wśród zadań KPK wymieniono także korzystanie z systemu wczesnego ostrzegania Europolu w celu ułatwienia wykrywania sprawców przestępstw i ostrzeganie właściwych organów w innych państwach członkowskich UE przed możliwymi zagrożeniami wynikającymi z możliwości użycia opisanych substancji do nielegalnego wytwarzania materiałów wybuchowych, a także wymianę informacji z krajowymi punktami kontaktowymi innych państw członkowskich UE w celu zapobiegania przestępstwom o charakterze terrorystycznym.
Ponieważ nowe zadania wymagały wiedzy specjalistycznej, nawiązano kontakty robocze ze specjalistami w dziedzinie chemii i materiałów wybuchowych z Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Policji, Służby Celnej, a także z Instytutu Chemii Przemysłowej.
PROCEDURY ZGŁASZANIA TRANSAKCJI
Podmioty gospodarcze mają możliwość zgłaszania transakcji na cztery sposoby:
Pierwszy to telefoniczne zgłoszenie na odbierany całodobowo przez dyżurnego KGP numer (22) 60-120-12. Po odebraniu informacji dyżurny KGP wypełnia formularz zgłoszenia według wzoru stanowiącego załącznik nr 1 do zarządzenia nr 12 KGP z 11 sierpnia 2016 roku. Zarejestrowany formularz przekazuje się do KPK, gdzie uprawniona osoba dokonuje rejestracji informacji w systemie zgłaszania. W zależności od treści otrzymanej informacji funkcjonariusz może podjąć także inne stosowne działania, np. drugi egzemplarz wypełnionego formularza zgłoszenia przekazać do właściwej miejscowo komórki kryminalnej w celu podjęcia czynności. Sporządzenie formularza zgłoszenia nie zwalania policjanta przyjmującego zgłoszenie z obowiązku sporządzenia innej dokumentacji, w tym niezbędnej do przeprowadzenia postępowania przygotowawczego lub w sprawie o wykroczenie, jeśli wynika to z treści zgłoszenia.
Drugi sposób to telefoniczne zgłoszenie na numer alarmowy 997 lub zgłoszenie osobiste w jednostce Policji. Po odebraniu zgłoszenia dyżurny jednostki lub każdy funkcjonariusz przyjmujący zgłoszenie ma obowiązek sporządzenia zarejestrowanego formularza zgłoszenia, który przekazuje do właściwej miejscowo komórki wywiadu kryminalnego KWP/KSP/CBŚP, gdzie uprawniona osoba rejestruje informację w systemie zgłaszania (nadawany jest numer systemowy HQMI). Komórka wywiadu kryminalnego KWP/KSP/CBŚP dokonująca rejestracji przekazuje egzemplarz formularza zgłoszenia do KPK. Jeśli uzasadnia to treść otrzymanej informacji, funkcjonariusz przyjmujący zgłoszenie podejmuje stosowne działania, podobnie jak przy zgłoszeniu na numer 22 60-120-12.
Trzeci sposób dotyczy zgłoszenia z innego państwa członkowskiego UE, które zwróciło się do biura KGP właściwego w sprawach współpracy międzynarodowej Policji. Funkcjonariusz lub pracownik biura na podstawie uzyskanej informacji wypełnia formularz zgłoszenia, który po zatwierdzeniu przez przełożonego rejestruje we właściwej miejscowo kancelarii jawnej. Zarejestrowany formularz zgłoszenia przekazuje się do KPK, gdzie uprawniona osoba rejestruje informację w systemie zgłaszania.
Czwarty sposób polega na przesłaniu zgłoszenia pocztą elektroniczną pod adresem: prekursory@policja.gov.pl. Policjant realizujący zadania w KPK wypełnia formularz zgłoszenia według wzoru i podejmuje działania opisane wcześniej.
Należy podkreślić, że obowiązek zidentyfikowania transakcji jako podejrzanej spoczywa na podmiocie gospodarczym lub osobie fizycznej dokonującej tej transakcji. KPK ma za zadanie jedynie monitorować czynności związane z przeciwdziałaniem i wykrywaniem przestępstw, jego rolą nie jest ściganie tych przestępstw, tym nadal zajmować się będą właściwe komórki Policji według ich właściwości lub inne służby. KPK koordynuje działania związane z uzyskanymi informacjami co do sposobu ich wykorzystania oraz zakończenia czynności podejmowanych przez jednostki organizacyjne Policji, jak również komórki organizacyjne KGP i CBŚP. Raz do roku ma obowiązek przygotować raport z działalności, który Komendant Główny Policji przekazuje ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych oraz ministrowi gospodarki.
UDOSTĘPNIANIE DANYCH
Dane lub informacje zgromadzone w systemie zgłaszania KPK udostępnia się uprawnionym podmiotom pozapolicyjnym, wymienionym w ustawie o bezpieczeństwie obrotu prekursorami materiałów wybuchowych, na ich pisemny wniosek zawierający uzasadnienie, o ile są niezbędne do realizacji ich ustawowych zadań. Są to następujące podmioty: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu, Inspekcja Handlowa, Służba Celna, Służba Wywiadu Wojskowego, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Straż Graniczna i Żandarmeria Wojskowa.
nadkom. ROBERT MALINOWSKI
naczelnik Wydziału Analizy Kryminalnej
Biura Wywiadu i Informacji Kryminalnych KGP
1 Instrukcja gromadzenia danych do raportu SOCTA
2 „przeciętny użytkownik” – słownik Rozporządzenia PE i RUE nr 98/2013 – oznacza każdą osobę fizyczną działającą w celach nie związanych z jej działalnością handlową, gospodarczą lub zawodową.
3 „podejrzana transakcja” – słownik Rozporządzenia PE i RUE nr 98/2013 – oznacza każdą transakcję dotyczącą substancji wymienionych w załącznikach – lub mieszanin substancji zawierających te substancje, w tym transakcje obejmujące użytkowników zawodowych, w przypadku gdy są uzasadnione powody, by podejrzewać, że dana substancja lub mieszanina jest przeznaczona do nielegalnego wytwarzania materiałów wybuchowych.
4 Art. 13 ustawy z 13 kwietnia 2016 roku o bezpieczeństwie obrotu prekursorami materiałów wybuchowych.