Jednym z ważniejszych problemów dla Policji, który pojawił się w związku z postanowieniem Sądu Najwyższego, dotyczącym wykorzystania materiałów w trybie art. 19 ust. 15 ustawy o Policji, jest sposób postępowania w zakresie wiedzy zdobytej podczas stosowania kontroli operacyjnej, a dotyczącej przestępstw niewymienionych w katalogu przestępstw art. 19 ust. 1 ustawy o Policji.

Teza pierwsza postanowienia SN nie pozostawia wątpliwości: "Uzyskane dowody pozwalające na wszczęcie postępowania karnego lub mające znaczenie dla toczącego się postępowania karnego (art. 19 ust. 15 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji, Dz.U. z 2007 r. nr 43, poz. 277 ze zm.) to dowody popełnienia przestępstw określonych w art. 19 ust. 1 tej ustawy".¹

CO ZROBIĆ Z WIEDZĄ?

Pozostają jednak wątpliwości co do sposobu wykorzystania wiedzy zawartej w zgromadzonych materiałach z kontroli operacyjnej w odniesieniu do tzw. przestępstw niekatalogowych, czyli wszystkich, które nie zostały wymienione w art. 19 ust. 1 ustawy o Policji. Stanowisko SN, przy zastosowaniu analogii do tezy pierwszej postanowienia, jest oczywiste.² Wszystkie inne materiały uzyskane podczas stosowania kontroli operacyjnej, a dotyczące przestępstw niewymienionych w katalogu art. 19 ust. 1 ustawy o Policji, nie mogą zostać wykorzystane do wszczęcia postępowania karnego.

W jaki sposób, zgodnie z obecnie obowiązującym orzecznictwem, wykorzystać wiedzę ze stosowania kontroli operacyjnej o przestępstwa niekatalogowe?

Według prokuratora generalnego wykładnia językowa art. 19 ust. 15 ustawy o Policji prowadzi do jednoznacznego wniosku, że przepis ten określa sposób wykorzystania w procesie karnym wszelkich dowodów, także tych, które dotyczą przestępstw niewymienionych w katalogu zawartym w art. 19 ust. 1 tej ustawy.³ Takie stanowisko praktycznie rozwiązałoby problem wykorzystania materiałów zgromadzonych w toku kontroli operacyjnej. Chodzi w szczególności o te materiały, które dotyczą przestępstw niewymienionych w art. 19 ust. 1 ustawy o Policji.

Z przeprowadzonych z policjantami rozmów wynika, że potrzebna jest jasna i konkretna interpretacja postanowienia Sądu Najwyższego na ten temat.

W tak trudnej do rozwiązania sytuacji należy zająć stanowisko w tym zakresie na podstawie szeroko rozumianego legalizmu obowiązującego w polskim systemie prawnym oraz oceny prawnej opisywanej problematyki przez prokuratora generalnego.⁴ Można by zatem posiadane informacje wykorzystać w toku wykonywanych czynności operacyjno-rozpoznawczych sensu largo innych metod pracy operacyjnej.⁵ Jednocześnie należy zdawać sobie sprawę, że udokumentowana wiedza z kontroli operacyjnej będzie stanowiła materiały w rozumieniu art. 19 ust. 15 ustawy o Policji i jeżeli dotyczy przestępstw niekatalogowych, takie materiały powinny zostać zniszczone.⁶ W nowym rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych i administracji dyspozycja par. 6 wyraźnie stanowi, że zniszczeniu podlegają wszystkie materiały zgromadzone podczas stosowania kontroli operacyjnej i niezawierające dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego. Są one przechowywane przez organ Policji występujący z wnioskiem o zarządzenie kontroli operacyjnej lub stosujący kontrolę operacyjną przez dwa miesiące od dnia zakończenia lub wstrzymania kontroli operacyjnej.⁷ Po upływie tego okresu komendant główny Policji albo komendant wojewódzki Policji pisemnie zarządza protokolarne, komisyjne zniszczenie zgromadzonych materiałów. Należy zwrócić uwagę, że zniszczeniu podlegają materiały od dnia nie tylko zakończenia, ale także wstrzymania kontroli operacyjnej. Przepis ten wykonuje dyspozycję określoną w artykule 19 ust. 17 ustawy o Policji. Zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny przepis ten nie stanowi normy gwarancyjnej w stosunku do art. 51 ust. 4 Konstytucji RP.⁸ Wynika z tego, że materiały zgromadzone w czasie stosowania kontroli operacyjnej, które nie zawierają dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego i dotyczą przestępstw wymienionych lub niewymienionych w artykule 19 ust. 1 ustawy o Policji, powinny zostać zniszczone natychmiast. Zagwarantowałoby to w pełni przestrzeganie konstytucyjnego prawa podmiotowego dotyczącego żądania sprostowania lub usunięcia informacji niepełnych lub nieprawdziwych zebranych w sposób sprzeczny z ustawą.

NASTĘPCZA ZGODA

Uporządkowania wymaga również postępowanie prokuratur, sądów, Policji, a także innych służb stosujących kontrolę operacyjną w zakresie tzw. następczej zgody sądu okręgowego na wykorzystanie materiałów z tejże czynności zgromadzonych w trybie art. 19 ust. 15 ustawy o Policji. Sąd Najwyższy w tezie II postanowienia stwierdza:

"Uzyskane w czasie kontroli operacyjnej dowody popełnienia przestępstw - określonych w art. 19 ust. 1 ustawy o Policji - przez osobę inną niż objęta postanowieniem wydanym na podstawie art. 19 ust. 2 tej ustawy albo popełnionych wprawdzie przez osobę nim objętą, ale dotyczące przestępstw innych niż wskazane w tym postanowieniu, mogą być wykorzystane w postępowaniu przed sądem (art. 393 par. 1 zd. 1 k.p.k., stosowany odpowiednio)⁹ pod warunkiem, że w tym zakresie zostanie wyrażona następcza zgoda sądu na przeprowadzenie kontroli operacyjnej (art. 19 ust. 3 ustawy o Policji, stosowany odpowiednio)."¹⁰

Sąd Najwyższy powołuje się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 21 grudnia 2005 r.¹¹ Nie można zatem odnieść się do problematyki kontroli operacyjnej bez zrozumienia określonych w Konstytucji RP podstawowych praw przysługujących człowiekowi, co wyraźnie zaznacza w swoim orzecznictwie Sąd Najwyższy.

Związek między zagrożeniem godności człowieka, spoczywającej u podstaw wszystkich konstytucyjnych wolności i praw jednostki, a czynnościami operacyjnymi, które wkraczają w prywatność jednostki, jest powszechnie podkreślany zarówno w piśmiennictwie, jak i orzecznictwie europejskim (w tym polskim).¹²

Aleksander Herzog stwierdza, że "materiały zebrane w sytuacji, o której mowa w art. 19 ust. 3 ustawy o Policji, a następnie (po pięciu dniach za zgodą sądu) zachowane (zaskarżony art. 19 ust. 4), nie mogą uchodzić - z procesowego punktu widzenia - za materiały znajdujące się w zasobie nielegalnym. Od momentu wyrażenia następczej zgody sądu zasób ten jest legalny i może być, od tego momentu, wykorzystany procesowo."¹³ Problem konstytucyjny uchylonego art. 19 ust. 4 ustawy o Policji powinien znaleźć swoje odzwierciedlenie de lege ferenda nowych uregulowań prawnych. Należałoby więc wyraźnie rozróżnić w ustawodawstwie, w celu zapobieżenia problemom interpretacyjnym, kwestię sposobu zbierania materiałów od kwestii ich wykorzystania w procesie karnym. Rozróżnić zbieranie informacji operacyjnych od stworzenia na ich bazie materiałów, a następnie ich wykorzystania. Wyraźne normatywne rozgraniczenie tych czynności przez ustawodawcę będzie skutkowało jednoznacznymi interpretacjami w tym przedmiocie.

Należy więc określić w sposób wyraźny, np. w formie uchwały podjętej przez Sąd Najwyższy, stanowisko w zakresie tzw. zgody następczej. W takiej sytuacji należałoby także zawrzeć w ustawie o Policji zapis dotyczący zgody następczej, którego obecnie brakuje (np., nie eksponując terminu następcza, po prostu zgoda sądu w określonym zakresie).

Postanowienie Sądu Najwyższego dotyczące następczej zgody nie jest uznawane przez niektóre sądy okręgowe.

CZAS

W zakresie opisywanej problematyki de lege ferenda niezwykle ważne jest określenie czasu, w jakim ma nastąpić następcza zgoda sądu. Zgodnie ze stwierdzeniem Sądu Najwyższego co do następczej zgody, ma ona następować w trybie art. 19 ust. 3 ustawy o Policji (który stosuje się odpowiednio). Czyli powinna nastąpić w czasie trwania kontroli operacyjnej lub tuż po jej zakończeniu.¹⁴ Należy zdawać sobie jednak sprawę z problemów praktyki terenowej, jakie rodzi następcza zgoda sądu, biorąc pod uwagę przedział czasowy jej zarządzenia. Otóż czas, w jakim Policja gromadzi materiał pierwotny, a następnie go dokumentuje i przekazuje do prokuratury, jest bardzo długi. Istnieją w tym zakresie realne przeszkody organizacyjno-techniczne. Stąd okres dwóch miesięcy (na zarządzenie zgody następczej od momentu zgromadzenia materiału pierwotnego) zaproponowany przez dyrektora Biura Spraw Wewnętrznych Komendy Głównej Policji jest okresem optymalnym.

KORESPONDENCJA

Inny bardzo ważny problem w zakresie następczej zgody sądu dotyczy czynności związanych z wydaniem, otwarciem korespondencji przez Policję, biorąc pod uwagę zakres przedmiotowy i podmiotowy omawianego zagadnienia. Nie można bowiem pominąć, omawiając zakres przedstawionej problematyki, regulacji zawartych w artykule 218 par. 1 kodeksu postępowania karnego.¹⁵ Przepis ten zobowiązuje urzędy, instytucje i podmioty prowadzące działalność w dziedzinie poczty, telekomunikacji, urzędy celne oraz instytucje i przedsiębiorstwa transportowe do wydania sądowi lub prokuratorowi, na żądanie zawarte w postanowieniu, korespondencji i przesyłki oraz wykazów połączeń telekomunikacyjnych lub innych przekazów informacji, w tym korespondencji przesyłanej pocztą elektroniczną, jeżeli mają znaczenie dla toczącego się postępowania karnego. Ustawodawca podkreśla, że tylko sąd lub prokurator mają prawo je otwierać lub zarządzić ich otwarcie.

Problem dotyczy praktyki terenowej, kiedy to komendant wojewódzki lub główny Policji, korzystając z uprawnienia określonego w artykule 19 ust. 3 ustawy o Policji, zarządzi w trybie niecierpiącym zwłoki otwarcie takiej przesyłki lub korespondencji. Z punku pragmatyki terenowej ważny jest czas jej otwarcia. Niejako procedura art. 19 ust. 3 ustawy o Policji reguluje tę sytuację, jednakże czynność ta wymaga wydania postanowienia prokuratora lub sądu. Zatem policjant nie może przeprowadzić tej czynności wcześniej niż po uzyskaniu przedmiotowego postanowienia.

Jest to bowiem szczególna postać wydania rzeczy, a mianowicie wydanie korespondencji (wszelkich form porozumiewania się), przesyłek (np. paczek). Żądanie wydania musi być zawarte w postanowieniu sądu lub prokuratora, a zatem nieprokuratorski organ postępowania przygotowawczego nie ma uprawnień w tym zakresie.¹⁶

Kolejnym elementem związanym ze stosowaniem procedury zawartej w artykule 19 ust. 3 ustawy o Policji jest fakt, że wydanie korespondencji może nastąpić w rozumieniu art. 218 par. 1 k.p.k. tylko w toczącym się postępowaniu karnym. Zatem kiedy mamy do czynienia z kontrolą operacyjną i procedurą dotyczącą sytuacji niecierpiącej zwłoki, nie jest wszczęte postępowanie karne. Wydaje się, że rozwiązaniem tej trudnej sytuacji jest wydanie takiej korespondencji czy przesyłek w toku czynności niecierpiących zwłoki w trybie artykułu 308 par. 1 k.p.k., czyli wykonanie w ramach stosowania art. 19 ust. 3 ustawy o Policji pierwszej czynności procesowej, która skutkowałaby wszczęciem postępowania karnego lub jego umorzeniem.¹⁷ Biorąc pod uwagę zasady procesu karnego, ważne jest, aby postępowanie funkcjonariuszy w tym zakresie, mimo stosowania trybu art. 19 ust. 3 ustawy o Policji dotyczące wydania, otwarcia korespondencji lub przesyłki, miało odniesienie do regulacji zawartych w kodeksie postępowania karnego. Przepis art. 19 ust. 3 ustawy o Policji nie stanowi w tym przypadku lex specialis do art. 218 ustawy Kodeks postępowania karnego.¹⁸ Tym bardziej że w trybie niecierpiącym zwłoki wymienionym w art. 19 ust. 3 prokurator nie wydaje postanowienia, tylko wyraża pisemną zgodę na zarządzenie czynności przez komendanta wojewódzkiego lub głównego Policji.

Zupełnie odmienna jest przedstawiona wcześniej sytuacja w zakresie procedury określonej w artykule 19 ust. 1 ustawy o Policji, ponieważ na zarządzenie kontroli operacyjnej w trybie zwykłym wydaje zgodę sąd okręgowy w formie postanowienia. Jednakże pozostaje nie do końca jasna kwestia toczącego się postępowania. Czyli konkretny przypadek praktyczny związany z zastosowaniem procedury określonej w artykule 19 ust. 1 ustawy o Policji w sytuacji, gdy kontrola operacyjna nie toczy się równolegle ze wszczętym postępowaniem przygotowawczym, a dotyczy wykonywanych czynności operacyjno-rozpoznawczych przed jego wszczęciem. Czy organ Policji może na tym etapie, kiedy postępowanie nie jest wszczęte, żądać w ramach kontroli operacyjnej wydania lub otwarcia korespondencji lub przesyłki. W takiej sytuacji ponownie należy rozważyć możliwość wydania takiej korespondencji czy przesyłek w toku czynności niecierpiących zwłoki, w trybie artykułu 308 par. 1 k.p.k., czyli wykonanie w ramach stosowania art. 19 ust. 1 ustawy o Policji (tylko w przypadku, gdy nie jest wszczęte postępowanie przygotowawcze) pierwszej czynności procesowej, która skutkowałaby wszczęciem postępowania karnego lub jego umorzeniem.¹⁹

Czynności operacyjno-rozpoznawcze mają coraz większy wpływ na proces karny. Obowiązujące przepisy zawarte w ustawie o Policji, m.in. przepisy określone w art. 19, 19a, 19b, poszerzają zakres bezpośredniego oddziaływania na proces karny efektów czynności operacyjno-rozpoznawczych. Nie przez fakt, że przekazuje się je prokuratorowi czy w trybie art. 393 par. 1 zd. 1 k.p.k. do sądu, ale przez fakt, że ów materiał ma charakter dowodu typu rzeczowego lub dokumentu.²⁰

SĘDZIA

Bardzo aktualne wydają się być słowa prof. Stanisława Waltosia, że jest wielka potrzeba powołania (wyznaczenia)²¹ w systemie prawa polskiego sędziów do spraw kontroli operacyjnej.²² To oni podejmowaliby ostateczną decyzję o wykorzystaniu materiałów zgromadzonych w toku kontroli operacyjnej w rozumieniu art. 19 ust. 15 ustawy o Policji, po wcześniejszym ich dokładnym przeanalizowaniu. Naturalnie po sprawdzeniu legalności i zgodności z prawem procedury ich gromadzenia przez Policję.²³ Istnieje także konieczność zwiększenia w ustawie o Policji gwarancji praw osoby podsłuchiwanej na gruncie obowiązujących norm prawa unijnego.

Jacek Kudła
WSPol. w Szczytnie

1 Postanowienie składu siedmiu sędziów Izby Karnej. Sygnatura akt I KZP 6/07 z 26 kwietnia 2007 r. numer orzeczenia 37. Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Izba Wojskowa nr 5 z 2007 roku. ISSN 0137-2785, nr ind. 367788. Opublikowany w biuletynie SN z 18 maja 2007 r.
2 Tamże, Teza I postanowienia Sądu Najwyższego.
3 Por. D. Drajewicz, Gumowe elektroniczne ucho. Podsłuchy w ustawach i poza nimi - ich wartość procesowa. Jurysta nr 2 z 2008 r. s. 7-17.
4 Por. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12 grudnia 2005 r., sygn. Akt K 32/04. Dz.U. z 21 grudnia 2005 r. nr 250, poz. 2116.
5 Por. uzasadnienie do Postanowienia SN. I KZP 6/07 z 26 kwietnia 2007 r. Biuletyn SN z 18 maja. 2007 r. oraz uzasadnienie Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 12 grudnia 2005 r., sygn. Akt K 32/04. Dz.U. z 21 grudnia 2005 r. nr 250, poz. 2116. W konsekwencji, uznając, że w orzecznictwie (szeroko pojmowanym, bo obejmującym także orzecznictwo sądów dyscyplinarnych dla prokuratorów) dotyczącym postępowań o udzielenie zezwolenia na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sędziów i prokuratorów, wyłoniły się istotne rozbieżności w wykładni art. 19 ustawy o Policji, dotyczące możliwości wykorzystania jako dowodów materiałów operacyjnych, uzyskanych na podstawie tego przepisu, prokurator generalny przedstawił Sądowi Najwyższemu wniosek o rozstrzygnięcie opisanego zagadnienia prawnego.
6 W takiej sytuacji pozwolę przytoczyć sobie stanowisko w tym zakresie Marka Chrabkowskiego, który w swej publikacji określił, że policjanci są zobligowani do podjęcia działań zapobiegających przestępstwu bez względu na jego kwalifikację prawną. Natomiast w sprawach, w których doszło do popełnienia przestępstwa, wykorzystanie posiadanej wiedzy uzyskanej z kontroli operacyjnej powinno się odbywać w ramach prowadzonej sprawy operacyjnej i służyć wszystkim pozostałym celom pracy operacyjnej, z wyłączeniem możliwości wykorzystania efektów kontroli operacyjnej jako materiału dowodowego. Kontrola operacyjna. Przegląd Policyjny nr 1 z 2005 r. s. 63
7 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 23 stycznia 2008 r. zmieniające Rozporządzenie w sprawie sposobu dokumentowania prowadzonej przez Policję kontroli operacyjnej, przechowywania i przekazywania wniosków, zarządzeń i materiałów uzyskanych podczas stosowania tej kontroli, a także przetwarzania i niszczenia tych materiałów. Dz.U. z 2008 r. nr 20, poz. 122.
8 Tamże, Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 23 stycznia 2008 r. § 6.
9 A. Lach, B. Sitkiewicz, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 26 kwietnia 2007 r., sygn. I KZP 6/07 w: Prokuratura i Prawo nr 10 z 2007 r. s. 146-152.
10 Por. M. Klejnowska, Glosa do wyroku SA w Warszawie z 22 grudnia 2005 r., II AKa 396/05 (OSA 2006, nr 6, poz. 37). Przegląd Policyjny nr 4 z 2007 r.
11 Tamże, Teza II Postanowienia składu siedmiu sędziów Izby Karnej. Sygnatura akt I KZP 6/07 z 26 kwietnia 2007 r. numer orzeczenia 37. Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Izba Wojskowa nr 5 z 2007 roku. ISSN 0137-2785, nr ind. 367788. Opublikowany w biuletynie SN z 18 maja 2007 r.
12 Uzasadnienie Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 12 grudnia 2005 r., sygn. akt K 32/04. Dz.U. z 21 grudnia 2005 r. nr 250, poz. 2116.
13 R. Lahti, J. Banach-Gutierrez, Prawo karne europejskie i jego stosunek do prawa krajowego. Jurysta nr 4 z 2008 r. s. 18-23.
14 Tamże, A. Herzog, Wykorzystanie materiałów operacyjnych w postępowaniu dyscyplinarnym prokuratorów. Prokuratura i Prawo nr 2 z 2007 r.
15 Jak wynika z uzgodnień roboczych w tym zakresie prowadzonych pomiędzy dyrektorem Biura Spraw Wewnętrznych Komendy Głównej Policji a przedstawicielami Prokuratury Generalnej termin ten nie powinien przekroczyć 2 miesięcy.
16 W. Grzeszczyk, kodeks postępowania karnego komentarz. LexisNexis, Warszawa 2007. s. 202.
17 Tamże, W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego s. 203.
18 Tamże, W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego komentarz s. 203.
19 Ustawa z 6 czerwca 1997 roku Kodeks postępowania karnego. Dz.U. z 1997 r. nr 89, poz. 555 ze zm.
20 Tamże, W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego komentarz, s. 204.
21 T. Grzegorczyk, Wykorzystanie i przekształcanie materiałów operacyjnych w materiał dowodowy w postępowaniu karnym, w: E. W. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana, świadek koronny, terroryzm w ujęciu praktycznym. Zakamycze 2005 r. s. 221-231.
22 Wyznaczenia - słowo własne dodane przez autora, wskazujące, iż sędziów takich można wyznaczyć, omijając przeszkody proceduralne i organizacyjne związane z powołaniem sędziego do spraw kontroli operacyjnej.
23 S. Waltoś, Sprawiedliwość po Ziobrze w: Polityka nr 45 (2628) z 10 listopada 2007 r. s. 28.